Als een ouder niet meer beter wordt: wat zeg ik tegen mijn kinderen?

Jaarlijks krijgen in Nederland 8.000 ouders de diagnose kanker. Ongeveer 75.000 kinderen in Nederland hebben een ouder met kanker. Uit onderzoek blijkt dat kinderen een grote kans hebben op het ontwikkelen van klachten door het ziek zijn van hun ouder. Wij hopen dat we u met de informatie in deze folder kunnen helpen bij:

• de begeleiding en steun aan uw kind tijdens deze periode in uw leven
• het signaleren van problemen bij uw kind

Ook willen we u laten weten dat u er niet alleen voorstaat. De verpleegkundigen, verpleegkundig specialisten en artsen zullen u zo goed mogelijk proberen te ondersteunen. U kunt altijd met uw vragen bij hen terecht.

Aan uw kinderen vertellen dat u ongeneeslijk ziek bent en ook gaat overlijden n kanker is een hele verdrietige boodschap. Wat het juiste moment is om dit met uw kind te bespreken is moeilijk te zeggen. Wanneer u er zelf aan toe bent en wanneer uw kind er aan toe is. U kent uw gezin het beste.

Uw eerste reactie is mogelijk om de ziekte voor uw kinderen te verzwijgen, zodat zij onbezorgd hun leven kunnen leiden. Maar uit ervaring blijkt dat u uw kind het meest beschermt in deze periode door open en eerlijk te zijn over uw ziekte, behandelingen en wat er allemaal bij komt kijken. Dit voorkomt dat kinderen hun eigen verhalen en gedachtes gaan vormen die veelal niet kloppen met de werkelijke situatie.

• Het samen praten over gevoelens met uw kind is belangrijk. Opgekropte gevoelens kunnen tot lichamelijke of psychische klachten leiden bij uw kind.
• Kinderen voelen vaak feilloos aan dat er iets speelt binnen het gezin, hoe jong ze ook zijn. Als u hen niet vertelt wat er aan de hand is, kunnen ze angsten ontwikkelen die erger zijn dan de realiteit. Ook bestaat de kans dat zij onbedoelde informatie te horen krijgen door bijvoorbeeld gesprekken op het schoolplein of per telefoon.
• Uw kinderen maken deel uit van het gezin. Ze hebben daarom het recht om te weten wat er speelt. Juist door ze te betrekken (passend bij de leeftijd en karakter van het kind) voelen zij zich serieus genomen. Dit is belangrijk voor het vertrouwen in u en de eigenwaarde van het kind. Zij kunnen zich anders eenzaam en buitengesloten voelen.
• Kinderen zijn heel goed in het opmerken van dingen, maar veel minder goed in het begrijpen ervan. Zo kunnen ze bijvoorbeeld aan elkaar koppelen dat opa doodging in het ziekenhuis, dat mama ook doodgaat omdat ze naar het ziekenhuis moet.
• Als kinderen weten wat er aan de hand is, kunnen ze ook een troost voor u zijn. Ook krijgen zij zo de kans om gevoelens te uiten omdat ze merken dat erover gepraat kan worden. De band in het gezin wordt versterkt door dit met elkaar te delen.

Kinderen die horen dat een van hun ouders kanker heeft, krijgen, misschien wel voor het eerst in hun leven, te maken met verdriet en onzekerheid. Voor kinderen is het erg belangrijk te weten dat er hoe dan ook voor hen gezorgd wordt en dat zij niet voor hun ouders hoeven te zorgen. Dit heeft te maken met de basisveiligheid die een kind nodig heeft om op te kunnen groeien tot een geestelijk gezonde volwassene. Laat uw kind(eren) met regelmaat weten dat ze niet aan hun lot worden overgelaten maar dat er altijd iemand voor hen zal zijn. Ook als papa of mama er even niet voor ze kan zijn op dat moment.

Als u uw kinderen gaat vertellen dat u kanker heeft en hieraan zult overlijden zijn de volgende aandachtspunten van belang:

• Voor kinderen is het fijn als ze in een vertrouwde omgeving het moeilijke/slechte bericht krijgen. Vaak doet lichamelijk contact hen daarbij goed.
• Het is goed om je eigen verdriet te laten zien in deze situatie. Verdriet hoort bij het leven, zo ook bij het leven van papa of mama.
• Stel uw kind gerust door aan te geven wie er voor hen zorgt als papa of mama er niet meer is. Voor kinderen is het fijn en vertrouwd als alledaagse dingen zoveel mogelijk doorgaan. Ze willen hierin gerustgesteld worden.
• Als uw kind vragen heeft, probeer de vragen dan zo volledig mogelijk te beantwoorden. Kinderen vragen meestal niet meer dan ze aankunnen.
• Houd er rekening mee dat het begrip ‘tijd’ wordt door kinderen anders beleefd dan door volwassenen. Als een ouder nog maar 3 maanden te leven heeft, dan is dat erg kort. Toch kunnen jonge kinderen na twee weken gaan vragen wanneer papa of mama nu dood gaat. Voor jonge kinderen is twee weken lang, een langere periode kunnen ze vaak niet overzien. Het is daarom van belang om jonge kinderen niet al te lang van tevoren te vertellen dan papa of mama gaat overlijden, maar wel lang genoeg zodat zij zich erop voor kunnen bereiden en hen de kans te geven om afscheid te nemen.

Uw kind moet weten dat u kanker heeft. Gebruik het woord kanker ook gewoon. Dat is wel zo duidelijk. Gebruik duidelijke en praktische taal. Bijvoorbeeld: ‘Mama heeft kanker en kan niet meer beter worden’. Een jong kind snapt nog niet wat kanker is; geef informatie die aansluit op de belevingswereld. Belangrijk is ook om te weten dat vooral volwassenen bang zijn voor het woord kanker. Voor kinderen is dit vaak minder beladen en roept het minder bijgedachten op.

Om uw kind goed te kunnen begeleiden in deze moeilijke periode van uw leven, is het van belang om iets te weten over de belevingswereld van uw kind in het algemene en over doodgaan in het bijzonder. Per leeftijdsfase kan dit namelijk verschillen.

Tot 2 jaar

Een kind van 2 jaar heeft nog geen voorstelling van de dood. Vertellen over doodgaan heeft niet zoveel zin maar uw kind voelt wel uw verdriet en kan hierdoor meer aanhankelijk zijn. Probeer uw kind gerust te stellen door samen te knuffelen of iets leuks te gaan doen. Lichamelijk contact vinden jonge kinderen (in deze situatie) erg fijn!

Zorg ook dat het alledaagse leven van een kind zoveel mogelijk doorgaat met vertrouwde gezichten om zich heen.

2 - 4 jaar

“Mama is ziek, dat noemt de dokter kanker. Mama voelt zich daarom nu weleens ziek en kan niet altijd met je spelen, maar papa wel.” Kinderen onder de vier jaar kunnen nog weinig begrijpen, maar des te beter aanvoelen. Ontken uw verdriet niet, maar vertel rustig dat u verdrietig bent. Peuters begrijpen dit best en weten ook hoe ze kunnen troosten; met een dikke kus of een knuffel.

Peuters denken magisch. Zij zien de dood als een verre reis, een diepe slaap of een boze droom. Een peuter snapt nog niet dat de dood voor altijd is. Veel uitleg geven heeft geen zin. In de toekomst kijken ook niet. Peuters leven van dag tot dag. Neem uw peuter stapje voor stapje mee naarmate de situatie achteruit gaat. Vertel gaande weg over wat er staat te gebeuren. In deze leeftijdsfase zijn kinderen moeilijke momenten vaak snel weer kwijt. Ze gaan over tot de orde van de dag.

Boekjes lezen of tekeningen maken kan helpen. Ook het gebruik van metaforen zoals “Mama wordt straks een sterretje aan de hemel. Je kunt haar niet meer aanraken maar je kunt wel naar de sterretjes kijken en aan mama denken”.

4 - 8 jaar

Kinderen van deze leeftijd begrijpen steeds meer van de dood, maar kunnen nog niet goed omgaan met de gedachten en gevoelens die dat bij hen oproept. Vanaf 5 jaar krijgen ze interesse in alles wat met doodgaan te maken heeft. Vanaf 6 jaar gaat een kind langzaam begrijpen dat de dood onomkeerbaar is. Dat kan angst en fantasieën teweegbrengen. Als u dit bemerkt bij uw kind, maak dit dan bespreekbaar en geef eerlijk antwoord op vragen van uw kind.

8 - 12 jaar

Uw kind begrijpt al meer over hoe een menselijk lichaam in elkaar zit. U kunt het kind uitleggen dat een lichaam gemaakt is van cellen, zoals een huis gemaakt is van bakstenen. Kanker zijn slechte cellen die niet samen met goede cellen in het lichaam kunnen wonen. “De slechte cellen maken mama ziek”. Een kind van 8 kan goed begrijpen dat de dood onomkeerbaar is en dat dat het einde van het leven betekent. Hij begrijpt dat papa of mama die is overleden niets meer voelt, niets meer hoort of ziet. Hij begint te beseffen dat ook zijn eigen leven eindig is. Hij durft niet altijd alles te vragen omdat hij al ‘groot’ is maar kan gevoelens uiten in boosheid of huilen of probeert in zijn eentje het verdriet op te lossen.

12 - 18 jaar

Uw kind kan goed begrijpen wat kanker is en wat het doet in het lichaam, door bijvoorbeeld verhalen uit de omgeving of informatie van Internet. Vertel dat u kanker heeft en beantwoord de vragen die uw kind heeft. Een puber wil betrokken worden bij dingen die in het gezin gebeuren. Veel pubers sluiten zich f na een slechte boodschap. Pubers zijn bezig hun eigen leven vorm te geven en te ontdekken wie ze zelf zijn. De zieke ouder is niet altijd hun prioriteit. Belangrijk is dat u contact blijft houden met uw kind en dat u laat weten dat u er voor hen bent als zij u nodig hebben.

Kinderen reageren allemaal op hun eigen wijze, passend bij het karakter en de leeftijd van het kind. Kinderen willen het liefst dat alles bij het oude blijft. Kinderen kunnen gedrag gaan vertonen dat niet bij hun karakter of leeftijd past omdat zij worstelen met de nieuwe situatie. Uw kind kan boos worden als hij zijn zin niet krijgt. Ook kan uw kind terugvallen in gedrag van toen het jonger was, zoals duimzuigen, slechter slapen en bedplassen.

Belangrijk is om te kijken waar het gedrag vandaan komt en dit bespreekbaar te maken. Vaak is dat al voldoende. Samen dingen doen, zoals koken, een taart bakken, een spelletje doen of samen televisie kijken, is ook een vorm van ‘praten’.

Niet elk kind praat als eerste met degenen die hem het meest dierbaar zijn of het dichts bij hem staat. Het kan zijn dat uw kind u liever niet verdrietig ziet en daarom gevoelens en vragen makkelijker bij iemand anders neerlegt.

Verdriet

Je verdrietig voelen of huilen is een hele normale reactie. Verdriet kun je niet voorkomen en het uiten van verdriet is onderdeel van het verwerkingsproces. Verdrietige kinderen hebben vaak behoefte aan contact en warmte. Niet ieder kind kan zijn/naar verdriet makkelijk uiten. Bij sommige kinderen uit verdriet zich soms in boosheid.

Boosheid

Boosheid is een heel essentieel gevoel bij kinderen die hun vader of moeder gaan verliezen. Ze zijn boos dat papa of mama hen in de steek laat. Laat uw kind weten dat u het ook verschrikkelijk vindt, dat u geen keus heeft. Woede en kwaadheid is goed om te erkennen. Een kind dat zijn boosheid kan uiten wordt vaak rustiger en laat daarna vaak gevoelens van verdriet toe.

Angst

Als papa of mama gaat overlijden, brengt dit het veiligheidsgevoel van een kind in gevaar. Uw kind kan hier angstig van worden. Hij/zij kan bang zijn om alleen te slapen of bang om iemand te verliezen. Erken de angst en maak het bespreekbaar.

Machteloosheid

Kinderen kunnen soms het gevoel hebben dat ze niks hebben kunnen doen om te voorkomen dat papa of mama doodgaat. Dit kan leiden tot gevoelens van machteloosheid. Laat uw kind kleine dingetjes doen zoals papa/mama een glaasje water geven of een stukje voorlezen uit de krant als papa/mama het niet meer kan.

Spijt en schuld

Kinderen kunnen schuldgevoelens hebben uit hun ‘magisch’ denken. Vertel steeds opnieuw dat papa of mama niet dood gaat om iets dat de kinderen hebben gedaan. Het is belangrijk om hier alert op te zijn en deze gevoelens te bespreken met uw kind.

Verwarring

Als een ouder doodgaat kan dat veel verwarring geven in het leven van een kind. Dit kan leiden tot concentratiestoornissen of leerproblemen op school. Contact met de school en leerkracht kan helpen bij het signaleren en oppakken van deze problemen.

Blijdschap en humor

Verdriet en blijdschap kunnen elkaar sterk afwisselen bij kinderen. Het is een gezonde manier van reageren. Soms denken kinderen dat ze nooit meer plezier mogen hebben. Het is belangrijk om te laten weten dat hun ouders het juist fijn vinden dat ze, ondanks de moeilijke periode, ook plezier hebben in hun leven.

Tijdens uw behandeling is het belangrijk om oog te houden voor de volgende punten:

Betrek uw kind bij het verloop van de behandeling

Neem kinderen eventueel mee naar het ziekenhuis zodat zij zien wat er gebeurt. Bereid ze wel voor op wat ze mogelijk gaan zien. Vaak is het minder spannend dan kinderen in hun fantasie bedenken. Artsen en verpleegkundigen zijn altijd bereid om ook even met de kinderen te praten of vragen te beantwoorden.

Betrek uw kind bij veranderingen in uw uiterlijk

Bereid uw kinderen voor op eventuele uiterlijke veranderingen die de behandeling met zich mee kan brengen zoals kaalheid, een wond, een stoma of borstamputatie. Laat kinderen zelf aangeven wat ze willen zien. Vul dit niet voor ze in maar wees er wel zo open mogelijk in.

Behoud van het dagritme

Regelmaat en structuur zorgen voor een veilig thuis. Zorg dat het normale leven van uw kind zoveel mogelijk doorgaat. En vertel uw kind op tijd als dingen anders lopen.

School informeren

Informeer de leerkrachten/mentor van uw kind. Leerkrachten kunnen alleen maar rekening houden met uw ziekte als zij ervan weten. De leerkracht kan uw kind tijdens de schooltijd observeren en helpen wanneer het even niet gaat. Ook kan de leerkracht uitleg geven aan klasgenoten wat er speelt en waarom uw kind misschien soms verdrietig is. Misschien wil uw kind een spreekbeurt of werkstuk maken over kanker, stimuleer hem daarin. Informeer ook de ouders van de klasgenoten van uw kinderen, bijvoorbeeld door een email te sturen.

Zorg ook goed voor uzelf

Kanker maakt dat u uw energie vaak anders moet gaan verdelen dan u gewend bent. Rekening houdend met uw eigen lichamelijke en geestelijke welzijn en de zorg voor uw kinderen. Zorg goed voor u zelf, dan kunt u ook goed voor uw kinderen blijven zorgen. Steun van mensen om u heen is hierbij onmisbaar. Uw omgeving voelt zich vaak machteloos en is vaak blij iets voor u te kunnen betekenen.

Zorg voor ontspanning als gezin

Probeer zoveel mogelijk dingen samen te blijven doen als gezin. Juist het opdoen van positieve energie is voor iedereen een goed medicijn. Uw ziekte zal een grote impact hebben op het gezin maar mag niet alles overheersen.

Geef uw ziekte letterlijk een plekje

Soms is het goed als kinderen ook letterlijk een plekje geven aan de dingen die ze bezig houden. Maak daar in huis ruimte voor. Bijvoorbeeld:

• een wensenboom (een grote kamerplant) waar ze briefjes in hangen met hun wensen ('weer een keer met mama zwemmen')
• een zorgendoos ('soms heb ik nare dromen')
• een schrift voor vragen die ze niet hardop durven te stellen of dingen die ze niet durven te zeggen ('ik ben bang dat je dood gaat')

Het is voor kinderen heel waardevol als ze iets tastbaars krijgen van de ouder die gaat overlijden. Er zijn veel manieren om iets tastbaars voor uw kind achter te laten. Kijk wat bij u en uw kind past. Hieronder vindt u enkele voorbeelden.

Afscheidsbrief

Een afscheidsbrief is een mooie manier om dingen tegen uw kind te zeggen die nog niet gezegd zijn of waar uw kind nu nog te jong voor is.

Brieven voor de toekomst

Een brief, met eventueel een cadeautje, die op een bijzonder moment gelezen kan worden zoals bij een eindexamen of bruiloft.

Herinneringsdoos

Een mooie vorm van een tastbaar aandenken (vooral voor jonge kinderen) is een herinneringsdoos met dierbare spulletjes.

Beeld- en geluidsmateriaal

De stem van papa of mama kunnen horen of zien hoe hij of zij eruit zag, is van onschatbare waarde voor een kind.

De laatste fase in een ziekteperiode is een fase die kinderen niet meer over kunnen doen. Laat uw kind regelmatig op bezoek komen als u in het ziekenhuis ligt. Ouders staan vaak voor een dilemma als de zieke ouder er steeds slechter uit gaat zien. Soms lijkt het dan beter om de kinderen niet meer te laten komen maar het effect hiervan is meestal averechts. Kinderen kunnen zich dan juist buitengesloten voelen. Ouders zoeken vaak naar een balans tussen de kinderen erbij betrekken en juist ook willen beschermen. Hierbij is het belangrijk om te beseffen dat het onmogelijk is om uw kind te behoeden voor verdriet. Uw kind betrekken bij de situatie en de verzorging van papa of mama kan juist angst wegnemen. Uw kind voelt zich dan betrokken, belangrijk en heeft het gevoel iets te kunnen doen. Ook komt het overlijden/ afscheid nemen niet te plotseling.

Als de ouder is overleden, kunt u uw kind zelf de keuze geven in hoeverre hij betrokken wil worden bij de laatste zorg, het afscheid en de begrafenis of crematie. Respecteer de keuzes van uw kind. Een kind kan vaak zelf goed ngeven wat hij aankan. Vertel uw kinderen wat de oorzaak is van het overlijden. Voor veel kinderen is het van belang om met eigen ogen te zien dat de ouder dood is. Pas dan kunnen ze er gevoelens bij hebben. Als kinderen de feiten niet onder ogen hebben, kunnen ze gaan fantaseren. Ze hopen op terugkeer van de overleden ouder en worden soms angstig: ‘Waarom heeft papa geen dag gezegd’.

De eerste rouwreacties komen vaak pas enkele weken of maanden na het overlijden van papa of mama. Kinderen schuiven het rouwen vaak voor zich uit. Kinderen willen graag dat het alledaagse leven weer gewoon doorgaat, dat geeft rust. Kinderen denken dan vaak eerst aan zichzelf.

Aandachtspunten na het overlijden van een ouder:

• Laat uw eigen gevoelens zien aan uw kind. Het is goed om gevoelens met elkaar te delen. Geef uw kind extra aandacht en liefde. Geef uw kind het gevoel dat hij/zij altijd bij u terecht kan.
• Accepteer dat uw kind niet heel lang met heftige gevoelens bezig kan zijn.
• Geef aandacht aan de gevoelens van uw kind. Een kind praat niet op commando. Als uw kind toch wat loslaat, laat dan alles even liggen en luister naar uw kind.
• Behoud de structuur in het gezin.
• Erken de bijkomende verliezen die uw kind lijdt. Een kind dat een vader verliest, verliest bijvoorbeeld ook iemand die altijd aan de zijlijn bij de voetbal stond.
• Stimuleer de omgeving om aandacht aan uw kind te geven. De school kan een belangrijke signalerende functie hebben. Aanwezigheid en steun van vertrouwde mensen in de omgeving van uw kind is belangrijk.

Na de behandeling gaat het leven als gezin verder. Ook kinderen denken vaak terug aan wat zij hebben meegemaakt. Uit onderzoek blijkt dat kinderen hun eigen verwerking soms uitstellen om de ouder te ontzien. Geen enkele ouder wil dat kinderen last hebben van zijn of haar ziekte. Wees erop bedacht dat een kind dat ogenschijnlijk weinig last heeft van de situatie, dit heel anders kan beleven zonder het te uiten.

Sommige kinderen durven hun ouders niet te belasten met hun eigen gevoelens. Hierdoor kunnen ze zelfs na jaren nog met vragen komen over hun ervaringen van toen. Kinderen die nu jong zijn, gaan zich later pas realiseren wat er zich toen allemaal heeft afgespeeld. Het is fijn als er tastbare herinneringen zijn bewaard aan deze periode, zoals foto’s, tekeningen, brieven en dergelijke. Het is belangrijk om over deze periode te praten. Als emoties worden besproken, dan zijn ze heel normaal.

2 - 4 jaar

Lieve Oma Pluis Dick Bruna
ISBN 9789056471712
Vanaf ongeveer 2 jaar
Oma Pluis is doodgegaan en Nijntje heeft veel verdriet. Oma wordt thuis opgebaard n de begrafenis vindt plaats op een rustig plekje in het bos. Ten slotte zien we Nijntje plantjes brengen naar het graf. Een moeilijk thema dat op lichtvoetige en directe wijze beschreven is en aansluit bij de kinderlijke belevingswereld. De tekst op rijm (rijmschema abcb) is beknopt en leest prettig voor.

Dag lief muisje (Woezel en Pip) Guusje Nederhorst
ISBN 9789025874292
3 - 5 jaar
Woezel en Pip zoeken kastanjes in het bos. Bij een oude eik zien ze Muisje liggen. Muisje ligt heel stil en is koud. De vriendjes besluiten Muisje mee te nemen naar de wijze varen, die hem vast beter kan maken. Wijze varen vertelt de vriendjes dat Muisje dood is. Hierop ontdekken de vriendjes wat de term dood eigenlijk betekent n dat de mooie herinneringen aan hun vriendje gelukkig wel blijven.

4 - 12 jaar

Dood gaan is geen feest Riet Fiddelaers-Jaspers
ISBN 9789077179109
3 - 8 jaar
Tot nu toe wordt in geen enkel kinderboek de overledene gecremeerd. Dat maakt het voor veel mensen lastig om aan kinderen uit te leggen wat cremeren is. In dit prentenboek wordt cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de papa van Julia en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod. Met enige creativiteit kan bij het voorlezen de naam van papa veranderd worden in een opa of oom. Het voorleesverhaal is geschikt voor kinderen van ongeveer drie tot acht jaar. Volwassenen kunnen met behulp van dit prentenboek rouwende kinderen steunen in hun verdriet.

Over de grote rivier Armin Beuscher & Cornelia Haas
ISBN 9789000034956
Vanaf ongeveer 4 jaar
Nadat haas over de grote rivier is vertrokken, halen zijn vrienden herinneringen aan hem op en maken muziek. Prentenboek met sfeervolle kleurrijke schilderingen over het thema afscheid nemen en doodgaan.

De koningin met de 7 pruiken Tineke Toet
ISBN 9789081893336
Vanaf 4 jaar
De koningin met de 7 pruiken is een prachtig prentenboek. Het verhaal gaat over een koningin die kanker krijgt. Iedereen in het kasteel is bezorgd en verdrietig. De koning, het prinsje en het prinsesje maken zich zorgen. De koningin voelt zich zo ziek en verliest haar haren. Zij wil haar kamer niet meer uit. Maar dan komt er een jongen bij poort van het kasteel met een grote doos met een roze strik eromheen. Zal hij de koningin kunnen helpen? Dit moderne sprookje kan kinderen en hun ouders helpen tijdens, en ook na, de verdrietige en onzekere ziekteperiode. De illustraties zijn ingetogen en realistisch en de tekst is goed te begrijpen voor jonge kinderen.

Papa draak wordt niet meer beter Sascha Groen
ISBN 9789492901682
3 - 4 jaar
Papa Draak leert Drakie vliegen, vuurspuwen en nog veel meer. Maar op een dag wordt papa Draak ziek. Zo ziek, dat hij niet meer beter kan worden. Drakie, haar grote broer Vonk en mama Draak zijn erg verdrietig, maar ze proberen papa Draak zo veel mogelijk te helpen. Papa krijgt zijvleugels, zodat hij toch nog een tijdje kan vliegen. Tot zelfs dat niet meer kan en ze door moeten zonder papa Draak.
In dit liefdevolle prentenboek voor peuters en kleuters wordt op een eerlijke manier over ziekte, de dood en rouw verteld. Een kleurrijk verhaal waarin ondanks het zware onderwerp ruimte is voor humor.

De drie vogels Marinus van de Berg
ISBN 9025722954
Vanaf ongeveer 4 jaar
Een prentenboek over een jonge vrouwtjesvogel, die het ouderlijke nest verlaat, een andere vogel ontmoet en met hem de grote liefde beleeft. Als er een vogelkind komt, zijn ze de gelukkigste vogels van de wereld. Maar op het moment dat het kleine vogeltje voor het eerst wat rondvliegt, wordt mama vogel ziek. Het wordt steeds erger en op een dag is ze dood. Nu moet 'de andere vogel' (de papa) alleen verder vliegen met het vogeljong. Een uiterst eenvoudig en kort verhaal van één à twee zinnetjes onder de paginagrote kleurenprenten. Deze fijne, nogal gestippelde pentekeningen baden in het roze en lichtblauw. Dit vogelverhaal werd voorgelezen tijdens de uitvaartdienst van de mama van kleine Frank, op wiens lijfje het verhaal ook geschreven is. Achteraan staat hun (reële levensverhaal: even sober als aangrijpend. Goed om met jonge kinderen vanaf ca. 4 jaar over de dood te praten.

Doodgewoon Bette Westera
ISBN 9789025762353
Vanaf ongeveer 5 jaar
Echt 'doodgewoon' is een boek over de dood niet - niet voor volwassenen en al helemaal niet voor kinderen. En toch hoort de dood bij het leven. Vroeg of laat krijgt iedereen ermee te maken. Je opa, de buurman, je vader of je moeder, de hond of de poes - allemaal kunnen ze doodgaan.
Bette Westera, die eerder al liet zien dat ze grote thema's niet uit de weg gaat, laat op luchtige wijze alle gezichten van de dood zien: hoe erg je iemand die er niet meer is kunt missen, waarom de Egyptenaren hun doden mummificeerden, waar iemand die gestorven is naar toe gaat. Zelfs heel moeilijke dingen - een kind dat sterft bijvoorbeeld, of iemand die zelf uit het leven stapt - komen aan de orde. Het levert een prachtige verzameling troostrijke gedichten op voor jong en oud, schitterend geïllustreerd door Sylvia Weve en bovendien heel bijzonder vormgegeven.

Drop Sylvia van Ommen
ISBN 9789056374723
Vanaf ongeveer 5 jaar
Haas Joris en kat Oscar spreken per sms-bericht af elkaar in het park te zien. De een neemt drop mee en de ander koffie. Al pratend vraagt Oscar zich af of er een hemel is en dan ontrolt zich heel vanzelfsprekend een filosofisch gesprek over hoe het daar zou zijn en of ze elkaar nog zouden kennen. Maar ze kunnen opnieuw vrienden worden en drop eten en zo. En voor het geval er geen drop is, nemen ze gewoon drop en koffie mee. Filosofisch getint prentenboek over vriendschap en het hiernamaals. De in enkele zwarte lijnen neergezette tekeningen vullen het in zeer weinig woorden vertelde verhaal op een mooie wijze aan en laten ruimte voor eigen invulling. Zowel in de tekst als de tekeningen wordt een voor kinderen herkenbare wereld geschetst waarbij het verhaal aanleiding kan geven met kinderen te filosoferen. Bijzonder prentenboek, ook geschikt voor groepsgebruik, om de filosofische kant van kinderen verder te ontwikkelen; maar voor wie niet dieper op de ideeën in wil gaan, ook gewoon een leuk en grappig prentenboek.

W-auw Afke Huitema
ISBN 9789077179062
6 - 9 jaar
Dit (voor)lees- en werkboek is voor kinderen van wie het leven is veranderd door de scheiding van hun ouders of door het overlijden van iemand van wie ze houden. Het eerste deel van het boek bestaat uit verhalen over Tim, zijn zusje Nienke en zijn vriendinnetje Tessa. Kinderen kunnen hierin herkenning vinden. Tim, Nienke en Tessa verzinnen manieren om met hun gevoelens om te gaan zoals het maken van een schatdoos, een knuffelkruik of een doosje met herinnerzinnen. In het tweede deel van het boek staat beschreven hoe kinderen hiermee zelf aan de slag kunnen gaan. Dit boek kan een brug vormen in de communicatie tussen ouder(s) en kind en hen dichter bij elkaar brengen in hun verdriet. Verlies, op welke manier ook, doet pijn. Maar erover praten, lachen en huilen helpt. Ook leerkrachten en hulpverleners kunnen in hun ondersteuning gebruik maken van W-auw.

Ziekenhuisklets (invulboek) 
Vanaf 6 jaar
www.gezinnig.nl
Ziekenhuisklets is speciaal gemaakt voor kinderen met een papa of mama in het ziekenhuis. (Het is dus niet voor kinderen die zelf in het ziekenhuis liggen.) Ziekenhuisklets (6+) is een invulboek met vragen over de dag en opdrachtjes ie je tijdens het bezoek kunt doen. De vragen nodigen uit om te vertellen over leuke n minder leuke dingen, en de opdrachtjes maken de tijd in het ziekenhuis nét even wat leuker. Ga op zoek naar een verpleger op gympen, beoordeel het ziekenhuis, maak een lief briefje, speel de quiz over jouw dag, tel het aantal stappen naar de lift, maak een leuke-dingen-lijst, neem een selfie met een verpleegkundige, geef een rugmassage, stel de dokter een vraag en zwaai 30 seconden lang.

Slaapklets (invulboek voor klein en groot)
www.gezinnig.nl
Lekker slapen is belangrijk. Voor kinderen is het prettig om de dag rustig af te bouwen met een vast ritueel. Ook voor volwassenen is het goed om de dag te verwerken voor het slapen gaan. Dit boek is een praktisch en leuk hulpmiddel om dat te doen. Slaapklets laat je kletsen over vandaag, vooruitkijken naar morgen, ontspannen en lekker slapen. Slaapklets nodigt uit om de dag te laten bezinken met vragen en opdrachtjes en tips m lekker te slapen. Bovenaan ieder pagina staan vaste vragen: Hoe was je dag? Wat was leuk, wat was stom? Heb je zin in morgen? Onderaan staat op iedere pagina een verrassende opdracht. Van ademhalingstips en ontspanningsoefeningen tot grappige vragen die aanleiding zijn voor een leuk gesprek of een moment van ontspanning voor het slapen gaan.

Zonder jou, als jij er niet meer bent Riet Fiddelaer-Jaspers
ISBN 9025955819
8 - 12 jaar
Als je vader of moeder erg ziek wordt, dan maak je je grote zorgen. Hoe moet dat nu? Wat kan ik doen? Hoe ziek is mama? En wat gebeurt er als papa niet meer beter wordt? Misschien gaat papa of mama wel dood! Wat kunnen dokters doen? Over alle vragen die je daarbij hebt heeft Riet Fiddelaers dit boekje geschreven. Dat kan jou helpen in moeilijke dagen.

Klokhuisboek over kanker Fiona Rempt
ISBN 9789049924041
Vanaf 8 jaar
Bijna iedereen kent wel iemand die kanker heeft of heeft gehad. Gelukkig worden veel mensen met kanker weer beter, maar niet altijd. Het is heel moeilijk als iemand in je omgeving kanker heeft. Niemand kan je precies vertellen hoe je hiermee om moet gaan, maar het scheelt wel als je begrijpt wat er gebeurt. In dit boek vind je daarom niet alleen antwoord op vragen als ‘Wat is kanker precies?’, ‘Wat gebeurt er dan met je lichaam?’ en ‘En wat kun je ertegen doen?’, maar ook reacties en ervaringen van andere kinderen die hetzelfde meemaken als jij. Het Klokhuisboekboek over kanker is gebaseerd op de televisie-afleveringen van het NTR-programma Het Klokhuis over kanker en bevat behalve uitleg over de ziekte ook reacties van kinderen in de vorm van chats en mailtjes, allerlei grappige weetjes en veel praktische informatie zoals websites. Het boek kan los van de uitzendingen worden gelezen.

Word je nog beter? Irene Heim
ISBN 978902063417
Vanaf ongeveer 7 jaar
Wat het voor een kind betekent als een ouder kanker krijgt is te lezen in dit deel van serie 'Kids power'. Met behulp van deze uitgave kun je kinderen helpen om te aan met de ziekte en inzicht te geven in zijn eigen mogelijkheden, waardoor het weer in balans kan komen. In drie duidelijke, inlevend vertelde en fantasierijke verhalen komen niet alleen de medische aspecten en de psychische impact op het zin naar voren, maar worden ook tips gegeven hoe met de situatie om te gaan. De invoelende open vragen aan het eind van ieder verhaal zijn geschikt om het kind te laten nadenken over zichzelf en te stimuleren zijn verwarde en onzekere gevoelens te uiten.

Ik zal je nooit vergeten Riet Fiddelaer-Jaspers
ISBN 9789080477322
Tot ongeveer 12 jaar
Dit herinneringsboek kan kinderen helpen bij het verwerken van hun verdriet. Zij kunnen erin vastleggen wat er gebeurt als iemand, die belangrijk is voor hen, doodgaat. Ook hun herinneringen aan de persoon kunnen er een plek in krijgen. Het is bestemd voor kinderen tot 12 jaar. Het is zowel in de gezinssituatie als op school bruikbaar.

Nu jij ziek bent Ina Sipkes de Smit
ISBN 9789025956769
6 - 10 jaar
In persoonlijke, troostrijke en soms ook grappige gedichten brengt Ina Sipkes de Smit gevoelens van kinderen onder woorden als iemand in hun naaste omgeving ziek wordt, zoals vader, moeder, oma, broertje of zusje of een huisdier.

Nog een allerlaatste kusje Marianne Busser
ISBN 9789000358076
6 - 10 jaar
Nog een allerlaatste kusje is voor alle kinderen die te maken krijgen met afscheid nemen en het verlies van een dierbare. Dit is een zeer ingrijpende gebeurtenis in een jong leven. De versjes over afscheid nemen in dit boek helpen het jonge kind het verdriet en het gevoel van gemis te begrijpen en erover te kunnen praten. Een gedicht kan verdriet benoemen wanneer je het zelf niet onder woorden kunt brengen, je kunt je herkennen in wat gezegd wordt. Het thema van Nog een allerlaatste kusje is van alle tijden en een natuurlijk onderdeel van het leven waarmee iedereen te maken krijgt – de versjes zijn tijdloos en inspirerend voor vele generaties.

Rabarber Ton Honig
ISBN 9789085605461
Vanaf ongeveer 10 jaar
Sara had het niet verwacht. Dat mamma opnieuw kanker heeft, begint na vier maanden te wennen. Iedereen in huis doet weer de alledaagse dingen. Even lijkt het goed te gaan maar mama moet toch weer naar het ziekenhuis en komt dan thuis om dood te gaan. Sara kan zich moeilijk concentreren op school, haar oudere zus Jessie vlucht haar kamer in en Raoul denkt dat mama doodgaat omdat hij nooit met afdrogen wou helpen. Ton Honig schreef met Rabarber een roman voor kinderen over verlies en afscheid. Ton Honig begeleidt kinderen die hun vader of moeder hebben verloren. In Rabarber heeft hij veel van zijn ervaringen kunnen opschrijven.

12 jaar en ouder

Ben effe weg - Borstkanker in een pubergezin Irene Jansen
ISBN 9789081619516
Elk kind reageert anders als zijn ouders doodziek blijken te zijn. In dit boek lees je het verhaal van een gelukkig gezin waarin vader Rob nog niet is bijgekomen van een pen hartoperatie als moeder Irene hoort dat zij borstkanker heeft. Daar sta je dan met jezelf, je ziekte en ook nog eens drie puberkinderen met hun turbulente levens! In Ben effe weg is te lezen en te zien hoe Irene, Rob en hun kinderen (16,14, en 12 jaar) ze uitzonderlijke situatie met elkaar hebben doorstaan. Door de openhartige e- mails van Irene tijdens haar ziekte krijgt de lezer een nuchter maar ook ontroerend beeld van een ontredderd gezin, dat ondanks alles staat als een huis. Interviews met n foto's van haar gezin, mensen uit haar omgeving en Irene zelf illustreren het verhaal. Het boek is tegelijkertijd educatief en vol met praktische tips. Een hart onder riem voor lotgenoten, hun kinderen, familie en vrienden.

Over leven en dood Marja Baseler
ISBN 9789044324945
Vanaf ongeveer 13 jaar
Het verlies van een naaste is in ieders leven een ingrijpende gebeurtenis. Hoe kom je aar ooit overheen? Jongeren hebben het vaak extra moeilijk. Zij zitten in een fase van hun leven waarin al veel gebeurt. Meer dan bij kinderen en volwassenen hebben jongeren de neiging om voor pijn en verdriet weg te lopen en zich terug te trekken. Wat gebeurt er allemaal voorafgaande aan en tijdens een begrafenis en crematie? Hoe verloopt een rouwproces? Op deze, en vele andere vragen geeft dit boek antwoord. Toch gaat dit boek vooral ook over het leven. Want de nabijheid van de kan maken dat je stilstaat bij wat in het leven écht belangrijk is.

Pijnstillers Carry Slee
ISBN 9789049926847
Vanaf 13 jaar
Casper woont alleen met zijn moeder, zijn vader heeft hij nooit gekend. In zijn vrije tijd speelt hij het liefst piano. Wanneer hij wordt gekozen om pianist in een jeugdorkest te zijn, is hij dan ook superblij. Maar algauw wordt het goede nieuws overschaduwd door slecht nieuws: zijn moeder heeft kanker. Bang voor wat er met haar kan gebeuren gaat Casper op zoek naar zijn vader. Die blijkt dichterbij te zijn dan hij kon vermoeden...

De meest gestelde vragen over kinderen en de dood Riet Fiddelaers-Jaspers
ISBN 9789080477315
Dit boek heeft als doel om u snel te informeren wanneer u vragen heeft over kinderen ie met een verlies door de dood te maken krijgen. Want misschien bent u op dit moment niet in de gelegenheid om uitgebreid een boek te lezen. U hoeft dit e-book niet helemaal te lezen maar u kunt de hoofdstukken kiezen waarin de informatie taat waar u naar op zoek bent.

Hoe vertel ik het mijn kinderen? Wendy Schlessel Harpham
ISBN 9789041006301
Als bij een ouder kanker wordt geconstateerd, heeft dat grote gevolgen voor het gezin. De angst voor wat komen gaat, kan verlammend werken op de gewone gezinssituatie. En dan komen de vragen: Hoe vertel ik ’t mijn kinderen? Hoe kan ik m'n kinderen troost en hoop geven in deze onzekere periode waarin ik eigenlijk alle energie nodig heb om mijzelf staande te houden? Wendy Schlessel Harpham is moeder, arts en kankerpatiënte. In Hoe vertel ik ’t mijn kinderen? geeft zij duidelijke en bruikbare adviezen aan ouders die de strijd aanbinden met een levensbedreigende ziekte en voor de taak staan om hun kinderen op een gewone manier op te voeden en troost te bieden.

Als kanker je gezin treft Leoniek van der Maarel
ISBN 9789491687099
Bij de diagnose kanker staat je wereld even stil. Maar het dagelijkse gezinsleven gaat wel door. Een belangrijke vraag waar je als ouder mee te maken krijgt, is: hoe gaan we met de kinderen om? Wat vertellen we wel en wat niet? En wat kunnen we aan reacties verwachten? Leoniek van der Maarel geeft in dit boek tips aan ouders die te maken hebben met kanker in hun gezin: bij een van de ouders of kinderen. Helder en concreet legt ze uit wat je kunt doen om de kinderen goed te begeleiden in deze moeilijke situatie. Ook bedoeld voor leerkrachten, verzorgers en mensen uit de mgeving van het getroffen gezin. Leoniek van der Maarel is orthopedagoog en begeleidt al jaren kinderen die te maken krijgen met ziekte of verlies in het gezin. Zij werkte onder meer mee aan het KRO-televisieprogramma 'Liefde voor later'.

Zonnekaartjes
ISBN 9789079793037
6 - 100 jaar
Vragenkaartjes om in gesprek te gaan en dierbare herinneringen op te halen. Dit kan alleen, of samen met familie en vrienden. Zonnekaartjes kun je gebruiken als je te horen hebt gekregen dat een dierbare binnenkort zal sterven. Zonnekaartjes zorgen voor nieuwe gespreksstof. Dit kan waardevolle momenten opleveren. De set bevat 40 vragenkaartjes. De vragen zijn divers en verrijkend.

Kleurboek: Bo de beer neemt afscheid Riet Fiddelaers-Jaspers
ISBN 9990002075063
Een kleurboekje ontwikkeld voor kleine kinderen over afscheid nemen en rouwen. Het begeleidende voorleesgedichtje gaat over Bo de Beer die afscheid moet nemen van Beer. Uitstekend te gebruiken om kleine kinderen voor te bereiden op een begrafenis of crematie.

Zorgenvriendje 
Knuffel
Kinderen hebben zorgen, angsten en behoeften. Natuurlijk proberen ouders deze op tijd te herkennen en er iets aan te doen, maar kinderen houden hun zorgen vaak voor zichzelf. In deze situatie bieden zorgenvriendjes kinderen de perfecte mogelijkheid om hun zorgen privé kwijt te kunnen en discussie te stimuleren. Kinderen doen hun geschreven of getekende zorgen eenvoudigweg in de mond van een zorgenvriendje en sluiten de rits. Dit lost het probleem niet op, maar er is een eerste stap naar zich beter voelen, nu de zorgen veilig achter de rits zijn opgesloten. Ouders die een tekening of briefje in de mond van een zorgenvriendje vinden, krijgen zo de kans om met hun kind over de zorgen te praten waar ze anders misschien niet eens weet van hadden.

Vindt u iets onduidelijk beschreven? Of ontbreekt er informatie? Dat horen wij graag. U kunt opmerkingen over de tekst doorgeven via [email protected]