Als een ouder kanker heeft: wat zeg ik tegen mijn kinderen?

Jaarlijks krijgen in Nederland ongeveer 8.000 ouders de diagnose kanker. Ongeveer 75.000 kinderen in Nederland hebben een ouder met kanker.

De diagnose kanker heeft impact op alle gezinsleden en betekent vaak een verandering in het dagelijks gezinsleven. Zowel voor volwassenen als kinderen kan dit heel ingrijpend zijn. Praten over de ziekte en over de gevoelens van uw kind is belangrijk voor de verwerking van deze gebeurtenis.

Hieronder leest u waarom het belangrijk is om over uw ziekte te vertellen, wat u kunt vertellen en hoe u dat kunt doen.

Uw eerste reactie is mogelijk om de ziekte voor uw kinderen te verzwijgen, zodat zij onbezorgd hun leven kunnen leiden. Maar uit ervaring blijkt dat u uw kind het meest beschermt in deze periode door open en eerlijk te zijn over uw ziekte, behandelingen en wat er allemaal bij komt kijken. Dit voorkomt dat kinderen hun eigen verhalen en gedachtes gaan vormen die vaak niet kloppen met de werkelijke situatie.

Kinderen voelen vaak feilloos aan dat er iets speelt binnen het gezin, hoe jong ze ook zijn. Als u hen niet vertelt wat er aan de hand is, kunnen ze angsten ontwikkelen die erger zijn dan de realiteit. Ook bestaat de kans dat zij onbedoeld informatie te horen krijgen door bijvoorbeeld gesprekken op het schoolplein of per telefoon.

Uw kinderen maken deel uit van het gezin. Ze hebben daarom het recht om te weten wat er speelt. Juist door ze te betrekken (passend bij de leeftijd en karakter van het kind) voelen zij zich serieus genomen. Dit is belangrijk voor het vertrouwen in u en de eigenwaarde van het kind.

Kinderen zijn heel goed in het opmerken van dingen, maar veel minder goed in het juist begrijpen ervan. Zo kunnen ze bijvoorbeeld aan elkaar koppelen dat opa stierf in het ziekenhuis en dat mama dus ook gaat sterven omdat ze naar het ziekenhuis moet.

Als kinderen de realiteit kennen, kunnen ze ook een troost voor u zijn. Ook krijgen zij zo de kans om gevoelens te uiten, omdat ze merken dat erover gepraat kan worden, als u dat als ouder ook doet. De band in het gezin wordt versterkt door dit met elkaar te delen.

Als u uw kinderen gaat vertellen dat u kanker heeft, is het belangrijk om drie vragen in het achterhoofd te houden:

• Wat moet uw kind weten?
• Wat kan uw kind begrijpen?
• Wat wil uw kind weten?

Deze vragen lichten we hieronder verder toe per leeftijdscategorie.

Wat moet uw kind weten?

Uw kind moet weten dat u kanker heeft. Spreek het woord kanker ook uit naar ze. Dat is wel zo duidelijk. Gebruik duidelijke en praktische taal. Bijvoorbeeld: "Papa heeft kanker en de dokters gaan kijken of ze papa weer beter kunnen maken." Een jong kind snapt nog niet wat kanker is; geef informatie die aansluit op de belevingswereld van het kind. Belangrijk is ook om te weten dat vooral volwassenen bang zijn voor het woord kanker. Voor kinderen is dit vaak minder beladen en roept het minder bijgedachten op.

Peuter (2-4 jaar)
"Mama is ziek, dat noemt de dokter kanker. Mama’s borst is ziek, de dokter gaat proberen dit weer beter te maken. Mama voelt zich daarom wel eens ziek en kan niet altijd met je spelen, maar papa wel." Kinderen onder de vier jaar kunnen nog weinig begrijpen, maar des te beter aanvoelen. Ontken uw verdriet niet, maar vertel rustig dat u verdrietig bent. Peuters begrijpen dit best en weten ook hoe ze kunnen troosten: met een dikke kus of een knuffel. In deze leeftijdsfase zijn kinderen ook snel weer moeilijke momenten kwijt uit hun gedachten. Ze gaan weer verder tot de orde van de dag. Veel uitleg geven heeft geen zin. In de toekomst kijken ook niet. Peuters leven van dag tot dag.

Kleuter (4-6 jaar)
"De borst van mama is ziek dat noemt de dokter kanker. Daarom zijn papa en mama af en toe verdrietig. De dokters gaan proberen mama weer beter te maken."

Schoolkind (6-12 jaar)
Uw kind begrijpt al meer over hoe een menselijk lichaam in elkaar zit. U kunt het kind uitleggen dat een lichaam gemaakt is van cellen, zoals een huis gemaakt is van bakstenen. Kanker zijn slechte cellen die niet samen met goede cellen in het lichaam kunnen wonen. "De slechte cellen maken papa ziek. De dokter gaat proberen om de slechte cellen te vernietigen door bijvoorbeeld een operatie, bestraling of chemotherapie."

Puber (12-18 jaar)
Uw kind kan goed begrijpen wat kanker is en wat het doet in het lichaam, door bijvoorbeeld verhalen uit de omgeving of informatie van internet. Vertel dat u kanker heeft en beantwoord de vragen die uw kind heeft. U hoeft hierbij niet alle antwoorden te hebben. Ook mag u gerust uw emoties laten zien aan uw kind.

Wat kan uw kind begrijpen?

Het is belangrijk om begrijpelijke woorden te gebruiken die passen bij de leeftijd van uw kind. Gebruik geen woorden die de realiteit mooier maken dan die is, zoals "Papa is een beetje ziek."

Babyleeftijd
Ook een baby voelt tijdens een proces van ziek zijn dat dingen anders zijn dan anders. De vaste structuur valt soms deels weg. Als ouder kun je soms minder voor je kind zorgen waardoor er andere verzorgers komen, zoals opa en oma. Uw baby kan daardoor onrustig geworden, meer huilen, slechter slapen en moeilijker eten. Probeer zoveel mogelijk de dagelijkse structuur te behouden. Zorg voor een vaste oppas/vervanger.

Peuter (2-4 jaar)
Fantasie en werkelijkheid lopen door elkaar heen. Uw kind kan alleen vanuit zichzelf denken en zich nog niet inleven in een ander. Een peuter kan dus niet begrijpen wat kanker voor u betekent, maar wil alleen weten wat dit voor hem of haar betekent of gaat veranderen. Heel praktisch vooral. Bijvoorbeeld dat opa en oma er meer zullen zijn om op te passen.

Kleuter (4-6 jaar)
Een kleuter stelt veel waarom-vragen. Uw kind is in staat zijn gevoelens te uiten. Geef hiervoor de ruimte. Een kind vraagt meestal niet meer dan hij aankan, dus geef zo eerlijk mogelijk antwoord. Wees wel praktisch, want ook een kleuter kan fantasie en werkelijkheid door elkaar laten lopen.

Schoolkind (6-12 jaar)
Kinderen in deze leeftijdsgroep begrijpen vaak al beter wat er aan de hand is en waarom de dagelijkse structuur verandert. Ze zijn vaak geïnteresseerd in feiten, gericht op de realiteit. Voorbeelden kunnen helpen om informatie te begrijpen, bijvoorbeeld door een boek te lezen. Ze kunnen zich heel verantwoordelijk voelen en dit uiten in hulpvaardig gedrag, worden vroeg wijs en serieus voor hun leeftijd. Resultaten op school kunnen slechter zijn. Het omgaan met emoties gaat al beter dan bij jongere kinderen. Een veilige thuisomgeving vormt hiervoor de basis. Oudere kinderen kunnen verder in de toekomst kijken en zich dan ook meer zorgen maken. Geef ruimte aan die zorgen en vragen, ook al weet u de antwoorden soms zelf ook niet.

Puber (12-18 jaar)
Een puber kan alles begrijpen wat een volwassen begrijpt, maar is tegelijkertijd bezig zich los te maken van zijn ouders en een eigen identiteit te ontwikkelen. Dat doen ze vaak door zich tegen hun ouders af te zetten. Als een ouder ziek wordt, is het voor het kind moeilijk om zich nog af te zetten. Vaak vergroot dit zich dan uit doordat een kind zich nog meer van zijn ouders afzet of juist niet meer. Soms gaan ze zich isoleren van hun omgeving, vrienden en familie. Ze vinden school soms minder belangrijk, kunnen gaan spijbelen of behalen slechte resultaten op school. Geef als het nodig is wat taakjes in het huishouden, maar draag niet te veel aan hen over. Het is belangrijk dat hun eigen leven doorgaat. Blijf als ouder contact zoeken met uw kind en kijk door eventuele onverschilligheid en stoerheid heen. Stimuleer contact met vrienden en respecteer hun wereld. Mocht uw kind gevoelens moeilijk kunnen uiten, stimuleer dan het contact met iemand die dicht bij uw kind staat. Schrijven in een dagboek, sporten of uitgaan kan een fijne uitlaatklep zijn.

Wat wil uw kind weten?

Ieder kind reageert anders. Het ene kind wil echt alleen het hoognodige weten en sommige kinderen zelfs helemaal niets. Een ander kind zal vragen blijven stellen. Als u meerdere kinderen heeft, moet u er rekening mee houden dat zij verschillende behoeften hebben. Belangrijk is dat u zich niet laat leiden door angst. Kinderen vragen meestal niet meer dan ze op dat moment aankunnen. Soms is het goed om even door te vragen, zoals "Weet je zeker dat je dit nu wilt weten?" of "Hoe denk jij erover, wat zou jij zelf willen?".

• Breng uw kinderen zo mogelijk als ouders samen op de hoogte. Er kan dan geen verwarring ontstaan over wie wat gezegd heeft.
• Zoek een rustig moment om het uw kinderen te vertellen.
• Probeer met uw kinderen te gaan praten als uw eigen emoties enigszins onder controle zijn.
• Geef genoeg informatie om de onrust en onzekerheid te verminderen.
  Controleer of ze het begrijpen. Gebruik geen moeilijke medische termen.
• Neem stap voor stap door wat er gaat gebeuren, zowel op medisch als op praktisch gebied thuis en in het ziekenhuis.
• Belangrijk voor kinderen is dat het normale leven zoveel mogelijk doorgaat. Ook is het goed om te vertellen wie er voor hen gaat zorgen als papa en mama dit even niet kunnen bijvoorbeeld door verblijf in het ziekenhuis.
• Soms is de prognose en het verloop van de ziekte onzeker. Als uw kind dan vraagt: "Jij wordt toch weer beter, mama?", dan kunt u dit niet beloven. Het is beter om dan te zeggen dat u het niet zeker weet, maar dat de kans groot is dat u beter wordt. U en de artsen in het ziekenhuis zullen er in ieder geval alles aan doen om weer beter te worden.
• Sommige kinderen gaan informatie zoeken op internet. Wij raden u aan dit samen met uw kind te bekijken, zodat uw kind de juiste informatie krijgt en u vragen van uw kind direct kunt beantwoorden.

U kunt ook zelf vragen stellen aan uw kinderen, bijvoorbeeld:

• Wat weet je al van kanker?
• Ken je mensen om je heen die kanker hebben gehad?
• Denk je dat kanker besmettelijk is?
• Denk je dat mensen altijd doodgaan aan kanker?
• Denk je dat je kanker krijgt omdat er iemand niet lief is?
• Denk je dat je iemand beter kan maken door heel erg lief te zijn?

Kinderen reageren allemaal op hun eigen wijze, passend bij het karakter en de leeftijd van het kind. Kinderen willen het liefst dat alles bij het oude blijft. Kinderen kunnen gedrag gaan vertonen dat niet bij hun karakter of leeftijd past, omdat zij worstelen met de nieuwe situatie. Uw kind kan heel boos worden als hij zijn zin niet krijgt. Ook kan uw kind terugvallen in gedrag van toen het jonger was, zoals duimzuigen, slechter slapen en weer bedplassen. Belangrijk is om te kijken waar het gedrag vandaan komt en dit bespreekbaar te maken. Vaak is dat al voldoende.

Samen dingen doen, zoals koken, een taart bakken, een spelletje doen of samen naar de televisie kijken, is ook een vorm van 'praten'. Niet elk kind praat als eerste met degenen die hem het meest dierbaar zijn, of het dichtst bij hen staan. Het kan zijn dat uw kind u liever niet verdrietig ziet en daarom gevoelens en vragen makkelijk bij iemand anders neerlegt.

Tijdens uw behandeling is het belangrijk om oog te houden voor de volgende punten:

• Betrek uw kind bij het verloop van de behandeling
  Neem kinderen eventueel mee naar het ziekenhuis, zodat zij zien wat er gebeurt. Bereid ze wel voor op wat ze mogelijk gaan zien. Vaak is het minder spannend dan kinderen in hun fantasie bedenken. Artsen en verpleegkundigen zijn altijd bereid om ook even met de kinderen te praten of vragen te beantwoorden.
• Betrek uw kind bij veranderingen in uw uiterlijk
  Bereid uw kinderen voor op eventuele uiterlijke veranderingen die de behandeling met zich mee kan brengen, zoals kaalheid, een wond, een stoma of borstamputatie. Laat kinderen zelf aangeven wat ze willen zien, vul dit niet voor ze in, maar wees er wel zo open mogelijk in.
• Behoud van het dagritme
  Regelmaat en veiligheid zorgen voor een veilig thuis. Zorg dat het normale leven van uw kind zoveel mogelijk doorgaat. En vertel uw kind op tijd wanneer dingen anders lopen.
• School informeren
  Informeer de leerkrachten/mentor van uw kind. Leerkrachten kunnen alleen maar rekening houden met uw ziekte als zij ervan weten. De leerkracht kan uw kind tijdens schooltijd observeren en helpen wanneer het even niet gaat. Ook kan de leerkracht uitleg geven aan klasgenoten wat er speelt en waarom uw kind misschien soms verdrietig is. Misschien wil uw kind een spreekbeurt of werkstuk maken over kanker, stimuleer hem daarin. Informeer ook de ouders van de klasgenoten van uw kinderen, bijvoorbeeld door een e-mail te sturen.
• Zorg ook goed voor uzelf
  Kanker maakt dat u uw energie vaak anders moet gaan verdelen dan u gewend bent, rekening houdend met uw eigen lichamelijke en geestelijke welzijn en de zorg voor uw kinderen. Zorg goed voor uzelf, dan kunt u ook goed voor uw kinderen blijven zorgen. Steun van mensen om u heen is hierbij onmisbaar. De mensen in uw omgeving voelen zich vaak machteloos en zijn vaak blij iets te kunnen betekenen voor u.
• Ontspanning als gezin
  Probeer zoveel mogelijk dingen samen te blijven doen als gezin. Juist het opdoen van positieve energie is voor iedereen een goed medicijn. Uw ziekte zal een grote impact hebben op het gezin, maar mag niet alles overheersen.
• Geef uw ziekte letterlijk een plekje
  Soms is het goed als kinderen ook letterlijk een plekje geven aan de dingen die hen bezighouden. Maak daar in huis ruimte voor. Bijvoorbeeld:
  - een wensenboom (een grote kamerplant) waar ze briefjes in hangen met hun wensen ("weer een keer met mama zwemmen")
  - een zorgendoos ("soms heb ik nare dromen")
  - een schrift voor vragen die ze niet hardop durven te stellen of dingen die ze niet durven te zeggen ("ik ben bang dat je doodgaat")

Na de behandeling gaat het leven als gezin verder. Ook kinderen denken vaak terug aan wat zij hebben meegemaakt. Uit onderzoek blijkt dat kinderen hun eigen verwerking soms uitstellen om de ouder te ontzien. Geen enkele ouder wil dat kinderen last hebben van zijn of haar ziekte. Wees erop  bedacht dat een kind dat ogenschijnlijk weinig last heeft van de situatie, dit heel anders kan beleven zonder het te uiten.

Sommige kinderen durven hun ouders niet te belasten met hun eigen gevoelens. Hierdoor kunnen ze zelfs na jaren nog met vragen komen over hun ervaringen van toen. Kinderen die nu jong zijn, gaan zich later pas realiseren wat er zich toen allemaal heeft afgespeeld. Het is fijn als er tastbare herinneringen zijn bewaard aan deze periode, zoals foto's, tekeningen, brieven en dergelijke. Het is belangrijk om over deze periode te praten. Als emoties worden besproken, dan zijn ze heel normaal.

• Nijntje in het ziekenhuis  Auteur: Dick Bruna
  Prentenboek met kleurige, eenvoudige tekeningen en tekst op rijm. Nijntje gaat naar het ziekenhuis omdat ze een zere keel heeft. Aanvankelijk is ze een beetje bang maar de vriendelijke zuster zorgt voor haar en de ouders van Nijntje brengen een zusterpop voor haar mee
  Vanaf ongeveer 2 jaar
• Grote boom is ziek  Auteur: Nathalie Slosse & Rocio Del Moral
  Snuiter houdt veel van Grote Boom. Wanneer de dokter houtwormpjes ontdekt onder de schors van Grote Boom, wordt zijn wereldje helemaal op z'n kop gezet...Dit verhaal laat de jongste kinderen kennismaken met een lotgenootje, wanneer iemand in hun omgeving getroffen wordt door een levensbedreigende ziekte.
  Toevoeging: Met Snuiters doe-ideetjes op het einde van het boek kunnen jonge kinderen onder begeleiding actief aan de slag om hun emoties te verwerken.
  0-6 jaar
• Mama’s borst is ziek  Auteur: H.de Jager
  Mama moet naar het ziekenhuis omdat ze een raar bobbeltje in haar borst heeft. Voorlichtingsprentenboek over borstkanker met paginagrote kunstzinnige collages in kleur.
  Vanaf ongeveer 3 t/m 6 jaar
• Boer Boris en het gebroken been  Auteur: Ted van Lieshout
  Boer Boris en het gebroken been is een leuk prentenboek in de succesvolle reeks van Ted van Lieshout en Philip Hopman. 
  O jee, broer Berend is uit de appelboom gevallen en heeft zijn been gebroken! Hij wordt per ambulance naar het ziekenhuis gebracht. Als hij daar een nachtje moet blijven slapen, voelt hij zich wel heel alleen. De volgende dag komen Boris en zusje Sam gelukkig op bezoek. Maar ja, de béésten, die mist Berend toch het meeste. Boer Boris zou Boer Boris niet zijn als hij daar geen oplossing voor wist: met een grote kraan hijst hij de boerderijdieren zó naar het raam van het ziekenhuis.
  Vanaf ongeveer 3 jaar
• Radio Robbie
  In eenvoudige woorden en aan de hand van kleurrijke tekeningen wordt uitgelegd wat kanker is en wat radiotherapie doet.
  4-6 jaar
• Chemo Kasper
  Een prentenboekje dat in eenvoudige bewoordingen en aan de hand van kleurige tekeningen uitlegt wat kanker is en wat chemotherapie doet.Dit boekje is ook verkrijgbaar in het Turks en Arabisch. Voor andere vertalingen verwijzen wij u naar www.icccpo.org
  4-8 jaar
• Vogel is dood  Auteur Tiny Fischer
  In dit prentenboek voor jonge kinderen worden verschillende kanten van de dood belicht, op een warme, lichte manier. Vogel is dood laat zien wat er gebeurt als er iemand gestorven is en biedt het kind en de voorlezer alle ruimte om op hun eigen manier over de dood te praten.
  Vanaf 4 jaar
• Toverdruppels  Auteur: N. Slosse
  Als Snuiter moet huilen omdat Grote Boom ziek is, komt de tranenfee. Zij verzamelt de tranen van iedereen die verdriet heeft en noemt ze toverdruppels. Prentenboek met sfeervolle waterverfillustraties om over verdriet te praten. Met verwerkings-, knutsel- en spelletjestips.
  Vanaf ongeveer 4 jaar
• Prinses Lucie en de chemoridders  Auteur: G. Schlichting
  Een kleurig prentenboek over Lucie, een prinsesje met een tumor. Het verhaal heeft de opzet van een sprookje. 
  4-8 jaar
• Mama heeft kanker  Auteur : S. Mol
  Dit vertelt aan kinderen wat kanker is en hoed de behandeling van kanker in de vorm van chemotherapie in zijn werk gaat. Er wordt ook verteld dat er soms vervelende dingen gebeuren zoals haaruitval en misselijkheid.
  De mama van Bram en Lise heeft kanker. Hiermee begint voor hen een verwarrende tijd met heel veel vragen en verdriet, maar ook met leuke dingen. Samen met papa en mama slaan ze zich erdoorheen.
  Alleen te lezen via: www.allesoverkanker.be
  Vanaf 6 jaar
• Ziekenhuisklets (invulboek)  www.gezinnig.nl
  Ziekenhuisklets is speciaal gemaakt voor kinderen met een papa of mama in het ziekenhuis. (Het is dus niet voor kinderen die zelf in het ziekenhuis liggen.) 
  Ziekenhuisklets (6+) is een invulboek met vragen over de dag en opdrachtjes die je tijdens het bezoek kunt doen. De vragen nodigen uit om te vertellen over leuke en minder leuke dingen, en de opdrachtjes maken de tijd in het ziekenhuis nét even wat leuker. Ga op zoek naar een verpleger op gympen, beoordeel het ziekenhuis, maak een lief briefje, speel de quiz over jouw dag, tel het aantal stappen naar de lift, maak een leuke-dingen-lijst, neem een selfie met een verpleegkundige, geef een rugmassage, stel de dokter een vraag en zwaai 30 seconden lang.
  Vanaf 6 jaar
• Slaapklets (invulboek)  www.gezinnig.nl
  Lekker slapen is belangrijk. Voor kinderen is het prettig om de dag rustig af te bouwen met een vast ritueel. Ook voor volwassenen is het goed om de dag te verwerken voor het slapen gaan. Dit boek is een praktisch en leuk hulpmiddel om dat te doen. Slaapklets laat je kletsen over vandaag, vooruitkijken naar morgen, ontspannen en lekker slapen.
  Slaapklets nodigt uit om de dag te laten bezinken met vragen en opdrachtjes en tips om lekker te slapen. Bovenaan ieder pagina staan vaste vragen: Hoe was je dag? Wat was leuk, wat was stom? Heb je zin in morgen? Onderaan staat op iedere pagina een verrassende opdracht. Van ademhalingstips en ontspanningsoefeningen tot grappige vragen die aanleiding zijn voor een leuk gesprek of een moment van ontspanning voor het slapen gaan.
  Leeftijd: voor klein en groot
• Wanneer je vader of moeder kanker heeft  Auteur Dineke Verkaik & Paul Boelen
  Werkboek
  Als je hoort dat je moeder of vader kanker heeft, dan verandert er veel. Je wereld staat ineens op z’n kop. En dat is niet makkelijk. Er zijn vast veel dingen die je nog niet weet over de ziekte en de behandelingen. Je weet ook niet wat je te wachten staat. Wordt je moeder of vader beter en krijg je weer een normaal leven? Je merkt misschien dat je boos, bang of verdrietig bent of dat je ineens heel anders doet dan normaal. Hoe ga je hiermee om? In dit werkboek kun je met je vragen aan de slag. Je kunt informatie lezen en oefeningen doen. Er worden drie ‘taken’ beschreven die je kunnen helpen: informatie vragen, omgaan met je gevoelens en belangrijke dingen doen. Je kunt heel veel antwoorden op vragen terugvinden in het boek en je leert ook hoe je zelf antwoorden vindt als die er niet in staan. Het is een boek waar je zelf in kunt werken en het is ook goed te gebruiken als hulpmiddel om te bespreken wat er in je omgaat. Dit werkboek hoort bij een boek voor ouders over het omgaan met kanker: Wanneer je als ouder kanker hebt. Een praktische gids voor gezinnen. Naast informatie uit wetenschappelijk onderzoek bevat dit gezinsboek verhalen en tips van ouders en kinderen die te maken hebben gehad met kanker in het gezin.
  Leeftijd: 6-14 jaar
• Gewoon pech  Auteur: E. Smid
  Wanneer je moeder borstkanker krijgt, schrik je heel erg. Je weet natuurlijk niet wat er allemaal gaat gebeuren. Zelfs volwassenen hebben soms geen idee. Moet je gelijk naar het ziekenhuis als je borstkanker hebt? Wat voor onderzoeken komen er? Hoe komt het dat je kanker krijgt? Wat kunnen de artsen doen?
  In dit boek vind je antwoorden op deze en nog veel meer vragen. Je kunt erin opschrijven wat je allemaal meemaakt en hoe dat voelt. Je kunt ook de reacties van kinderen lezen die hetzelfde meemaken als jij. Dit boek geeft je informatie, troost en hoop voor de toekomst. Het helpt je om de moeilijke periode van behandelingen zo goed mogelijk door te komen.
  Vanaf 8 jaar
• Knkrwrdnbk
  Voor alle kinderen die een vader of moeder met kanker hebben.  Een geïllustreerd woordenboek voor kinderen.  Medische en emotionele woorden die met kanker te maken hebben worden uitgelegd en tips worden gegeven.
  6-12 jaar
• Kikker en het vogeltje  Auteur: M. Velthuijs
  Bij de rand van het bos ligt een vogeltje.
  'Kijk,' zegt Kikker, 'kapot. Hij doet het niet meer.'
  'Hij slaapt,' zegt Varkentje.
  Maar Haas zegt: 'Hij is dood.'
  'Dood?' vraagt Kikker. 'Wat is dat?'
  Het prentenboek wil jonge kinderen iets bijbrengen over dood en de rituelen die daarbij horen. Na het ritueel gaat het gewone leven verder. De dieren hernemen zoals kinderen hun spel en ook de natuur herleeft. De dode vogel is vervangen door een soortgenoot. Deze optimistische aanpak sluit goed aan bij de voorstelling die jonge kinderen hebben van de dood. Dat de personages dieren zijn, maakt het verhaal ook minder bedreigend.
  Vanaf 6 jaar
• Klokhuisboek over kanker  Auteur: F. Rempt
  Bijna iedereen kent wel iemand die kanker heeft of heeft gehad. Gelukkig worden veel mensen met kanker weer beter, maar niet altijd. Het is heel moeilijk als iemand in je omgeving kanker heeft. Niemand kan je precies vertellen hoe je hiermee om moet gaan, maar het scheelt wel als je begrijpt wat er gebeurt. In dit boek vind je daarom niet alleen antwoord op vragen als ‘Wat is kanker precies?’, ‘Wat gebeurt er dan met je lichaam?’ en ‘En wat kun je ertegen doen?’, maar ook reacties en ervaringen van andere kinderen die hetzelfde meemaken als jij.
  Het Klokhuisboekboek over kanker  is gebaseerd op de televisie-afleveringen van het NTR-programma Het Klokhuis over kanker en bevat behalve uitleg over de ziekte ook reacties van kinderen in de vorm van chats en mailtjes, allerlei grappige weetjes en veel praktische informatie zoals websites. Het boek kan los van de uitzendingen worden gelezen.
  Vanaf 8 jaar
• Alles is chill Auteur: Stine Jensen 
  Voel je je soms onrustig? Pieker je veel? Of zit je niet helemaal lekker in je vel? Zou je graag meer zelfvertrouwen hebben? Je minder aantrekken van wat anderen van je vinden? Of je beter willen kunnen concentreren? Als je je herkent in een (of meerdere) van de bovenstaande vragen, dan is dit boek echt iets voor jou. Aan de hand van oefeningen en tips ga je aan de slag met diverse thema’s, zoals ademen, bewegen en positief denken. Want ook kleine trucjes en aanpassingen kunnen al een groot effect hebben. Voor je het weet zit jij weer heerlijk chill in je vel en in je lijf.
  8-12 jaar
• Mama heeft een knobbeltje / Een bloes met armen  Auteur: P. Stuvel
  In Mama heeft een knobbeltje lezen we het verhaal van de tienjarige Anna. De bekende illustratrice Pieke Stuvel heeft dit boek geschreven naar aanleiding van de reacties van haar jongste dochter Anna op haar ziekteproces. Dit boek verscheen in 2001 met de titel Een bloes met armen. Het is nu opnieuw uitgebracht, zodat het nog meer kinderen, ouders en familieleden tot steun kan zijn.
  Vanaf 8 jaar
• ’t Is niet eerlijk; als een ouder kanker heeft  Auteur: W. Schlessel Harpham
  Bij Hoe vertel ik 't mijn kinderen? zit het kleine boekje 't Is niet eerlijk, voor kinderen vanaf zeven jaar, waarin het meisje Lisa het ziekteproces van haar moeder meemaakt. Alle gevoelens van angst, onzekerheid en schuld die kinderen kunnen ervaren als hun vader of moeder ernstig ziek is, worden in dit bijzondere boekje op begrijpelijke wijze behandeld.
  Vanaf 8 jaar
• Twee tieten in een envelop  Auteur: W. Daniels
  De moeder van de elfjarige Wietske heeft borstkanker en Wietske weet dat haar moeder niet lang meer zal leven. Daarom wil ze geen lid meer zijn van de moppenclub bij haar op school. Lachen terwijl je moeder doodgaat, dat kan toch niet? En er zijn meer moeilijke vragen waarmee Wietske worstelt. Terwijl haar moeder steeds zieker wordt, gaat het dagelijks leven gewoon verder. De klas verdeelt zich in twee kampen als er een tweede moppenclub wordt opgericht. Thuis maakt Wietske ruzie met haar broer, die boos is op de hele wereld. En er moeten sinterklaassurprises worden gemaakt.
  Tussendoor wordt Wietske ook nog eens verliefd. Allemaal heel normale gebeurtenissen, maar als je moeder ernstig ziek is, krijgen ze een heel andere betekenis.
  Een aangrijpend verhaal over een meisje dat moet leren omgaan met de ziekte en naderende dood van haar moeder.
  Vanaf 10 jaar
• Zeven minuten na middernacht  Auteur: Siobhan Dowd/Patrick Ness
  Het monster verscheen net na middernacht. Maar het is niet het monster dat Conor verwachtte, het monster uit de nachtmerrie die hij bijna elke nacht heeft gehad sinds zijn moeder ziek werd. Die met de duisternis, de wind en het geschreeuw. Het monster uit zijn achtertuin is anders. Oud. Wild. En hij wil het meest gevaarlijke van alles van Conor, hij wil de waarheid.
  Vanaf 12 jaar
• Een hapje uit de zon  Auteur: Corien van Zweden
  Houvast en herkenning voor iedereen die met kanker te maken krijgt.
  Als bij journalist en schrijfster Corien van Zweden borstkanker wordt geconstateerd, ontdekt ze dat in de brugklas van haar oudste dochter vijf ouders kanker hebben. Een bizarre situatie, die de getroffen ouders en hun kinderen tot lotgenoten maakt. Wat richt kanker in al die gezinnen aan? Hoe gaat iedereen met de ziekte om? Wat verandert er in hun leven? En hoe houd je je staande terwijl het leven op zijn kop staat? Een hapje uit de zon biedt houvast en herkenning aan iedereen die met kanker te maken krijgt. Persoonlijke verhalen en professionele meningen zijn samengevoegd tot een gelaagd verslag van de impact van deze ziekte. ‘Het was een fijn lichaam. Het was mijn lichaam en ik leefde met het onuitgesproken idee dat we samen wel een jaar of tachtig konden worden.’ ‘Onbevangen was ik zes jaar geleden aan dit avontuur begonnen. Ik was nog maar nauwelijks bekomen van mijn eigen borstkankerbehandelingen, toen ik erachter kwam dat in de brugklas van mijn oudste dochter 5 van de 22 kinderen een ouder met kanker hadden. Het had me nieuwsgierig gemaakt. Ik wilde weten wat de kanker in al die gezinnen aanrichtte. Hoe deden de andere ouders het, hoe gingen zij met de ziekte om en hoe was het voor de kinderen, alle vijf aan het begin van de puberteit? Ik besloot de lotgevallen van de ouders en hun puberkinderen te gaan volgen.’
  Vanaf 12 jaar
• ‘s Nachts hoor ik de troostvogels zingen  Auteur: L. Lawa
  Toegankelijk samengestelde handreiking voor leerkrachten die kinderen van een familielid met kanker willen steunen. De handreiking gaat in op de emotionele en psychosociale gevolgen voor kinderen in deze situatie en geeft ook feitelijke informatie over kanker en behandelvormen. Er is een goede verwijzing naar achtergrondinformatie. Centraal staat de communicatie tussen leerkracht en kind: gesprek voeren, begeleiding, verwerkingsvormen. Er worden tal van ideeën aangereikt om kinderen op expressieve, creatieve wijze te laten omgaan met deze spannende levensfase. Er is ook aandacht voor doodgaan. Publicatie waarin kinderen, maar ook leraren, als ervaringsdeskundigen, uitgebreid aan het woord komen. Informatief, lief, inzicht gevend en troostrijk boek, van een auteur die werkt als therapeute en coördinator. Vooral gericht op het basisonderwijs.
  Voor leerkrachten
• Als kanker je gezin treft  Auteur: Leoniek van der Maarel
  Bij de diagnose kanker staat je wereld even stil. Maar het dagelijkse gezinsleven gaat wel door. Een belangrijke vraag waar je als ouder mee te maken krijgt, is: hoe gaan we met de kinderen om? Wat vertellen we wel en wat niet? En wat kunnen we aan reacties verwachten? Leoniek van der Maarel geeft in dit boek tips aan ouders die te maken hebben met kanker in hun gezin: bij een van de ouders of kinderen. Helder en concreet legt ze uit wat je kunt doen om de kinderen goed te begeleiden in deze moeilijke situatie. Ook bedoeld voor leerkrachten, verzorgers en mensen uit de omgeving van het getroffen gezin. Leoniek van der Maarel is orthopedagoog en begeleidt al jaren kinderen die te maken krijgen met ziekte of verlies in het gezin. Zij werkte onder meer mee aan het KRO-televisieprogramma 'Liefde voor later'.
  Voor ouders, leerkrachten, verzorgers en mensen in de omgeving
• Grote woorden bij kanker  Auteur: C. Verhulst
  Wanneer kanker toeslaat, schieten woorden vaak tekort. Wat vertel ik mijn (klein)kind? Dit boek wil grote woorden als kanker, chemo en bestraling uitleggen op kindermaat; kindvriendelijk maar niet kinderachtig. De tekeningen en doe-opdrachten maken alles visueel concreet en toegankelijk voor jong en oud. Kanker veroorzaakt een rollercoaster van emoties en gezinsleden reageren doorgaans zeer verschillend op schokkende gebeurtenissen.
  Via gespreks- en speltechnieken brengt dit boek de gemeenschappelijke bezorgdheden naar de oppervlakte. De opdrachten geven je als ouder zicht op de zorgen van je kind en helpen je om de verwerking samen aan te gaan. De combinatie van correcte informatie, tekeningen en creatieve opdrachten slaat een brug tussen ouder en kind. Leerkrachten en hulpverleners krijgen met deze handleiding een houvast aangereikt om het gesprek aan te gaan. Stap voor stap staat beschreven hoe een groepsgesprek, gezinsgesprek en individueel gesprek aangepakt kan worden. Dit verhelderende boekje over kanker helpt gezinnen weer dichter bij elkaar te komen, door de pijn, de verwarring en het verdriet heen.
  Voor ouders, leerkrachten en hulpverleners
• Wanneer je als ouder kanker hebt  Auteur:Dineke Verkaik & Paul Boelen
  Een praktische gids voor gezinnen
  Wanneer je als moeder of vader van een (jong) gezin te horen krijgt dat je kanker hebt, staat je leven en dat van je gezin meteen behoorlijk op z’n kop. Hoe ga je om met alles wat er op je afkomt? Wat vertel je de kinderen? Er bestaat geen draaiboek voor het omgaan met alle veranderingen na de diagnose kanker, maar ervaringen van gezinnen die hier eerder mee te maken kregen en kennis uit wetenschappelijk onderzoek kunnen hier wel bij helpen. In dit boek zijn die ervaringen en kennis verwerkt. Dineke Verkaik en Paul Boelen reiken drie ‘taken’ aan waarmee gezinnen zich kunnen voorbereiden op de veranderingen na de diagnose. Het is een praktisch boek voor ouders, met veel informatie, ervaringsverhalen en oefeningen voor het aanpassen aan de veranderingen in je persoonlijk leven, in het gezinsleven en in de opvoeding van de kinderen. Naast dit gezinsboek is er een apart werkboek ter ondersteuning voor kinderen (6-14 jaar) die een ouder met kanker hebben: Wanneer je moeder of vader kanker heeft. Dineke Verkaik werkt als psychotherapeut en orthopedagoog-generalist voor GGZ Centraal. Paul Boelen is hoogleraar klinische psychologie bij de Universiteit Utrecht en ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum.
• Zorgenvriendje Knuffel
  inderen hebben zorgen, angsten en behoeften. Natuurlijk proberen ouders deze op tijd te herkennen en er iets aan te doen, maar kinderen houden hun zorgen vaak voor zichzelf. In deze situatie bieden zorgenvriendjes  kinderen de perfecte mogelijkheid om hun zorgen privé kwijt te kunnen en discussie te stimuleren.
  Kinderen doen hun geschreven of getekende zorgen eenvoudigweg in de mond van een zorgenvriendje en sluiten de rits. Dit lost het probleem niet op, maar er is een eerste stap naar zich beter voelen nu de zorgen veilig achter de rits zijn opgesloten. Ouders die een tekening of briefje in de mond van een zorgenvriendje  vinden, krijgen zo de kans om met hun kind over de zorgen te praten waar ze anders misschien niet eens weet van hadden.

• Kwartetspel: Niet hier, wel dichtbij
  Het kwartetspel is bedoeld voor kinderen, jongeren en volwassenen die meer over de achtergrond van de dood, een uitvaart en rouw willen leren. Het kwartetspel geeft kinderen op een speelse manier en in een veilige omgeving de gelegenheid om te praten over sterven, de dood, begraven, cremeren en rouw.  Zo kunnen ze zich een beetje voorbereiden op het verlies en de uitvaart van een dierbare. Ze leren door het spel te spelen in grote lijnen wat er gaat komen. De eigen, persoonlijke werkelijkheid zal uiteraard altijd anders zijn dan het spel.
  Kwartetspel: Niet hier, wel dichtbij - De Troostboom®
  www.detroostboom.nl

Folders

• Kanker ...en hoe moet het nu met mijn kinderen? / KWF
• Kanker in ons gezin / informatie voor ouders met de diagnose kanker
• Stichting Achter de Regenboog
• Kankerspoken / Stichting Verdriet door je hoofd
• Begeleiding van kinderen als een ouder kanker heeft / Hulp- en informatiebronnen, maart 2011 / IKNL

Websites

• www.kwf.nl / leven met kanker
• www.tegenkanker.nl / spreekbeurt over kanker
• www.diagnosekanker.nl
• www.kankerspoken.nl / informeren en ondersteunen van kinderen (3-18 jaar) die geconfronteerd worden met kanker van hun ouders of andere naasten. Het informeren van ouders, hulpverleners, leerkrachten en andere betrokkenen over wat er in deze kinderen omgaat, zodat kinderen én ouders beter met de situatie om kunnen gaan.
• www.kenmerk.nl / lespakketten voor scholen over kanker. Ook geschikt als basis voor een spreekbeurt of werkstuk. Informatie, vragen en opdrachten over kanker.
• www.uu/onderzoek/gezin-en-kanker.nl / het onderzoek 'Gezin en kanker' richt zich op gezinnen met kinderen in de leeftijd van 0 tot 18 jaar, waarvan de moeder of vader kanker heeft.
• www.kankerinonsgezin.nl / website van een moeder met drie jonge kinderen en leerkracht op een basisschool
• www.jongborstkanker.nl / bieden van steun en (specifieke) informatie voor jonge vrouwen met borstkanker

Documentaires

• Verdriet door je hoofd, geeft een kijkje in de wereld van kinderen (6-16 jaar) die een vader of moeder met kanker hebben. Voor ouders, leerkrachten en hulpverleners.
  Bestellen via www.kankerspoken.nl
• Kun je ooit nog gelukkig zijn, vervolg op de documentaire Verdriet door je hoofd.
  Bestellen via www.kankerspoken.nl
• DVD Halte Kanker, voor jongeren van 12 t/m 19 jaar met een zieke vader of moeder. Drie jongens en vier meisjes vertellen hun verhaal.
  Bestellen bij Stichting Verdriet door je hoofd.
• Het Klokhuis / speciale afleveringen over kanker. Het Klokhuis heeft in april 2010 elke donderdag een aflevering over kanker uitgezonden.
  Hier kan je de afleveringen bekijken: NTR | Het Klokhuis - Over kanker - Uitzendingen over kanker

Hulpinstanties

• Helen Dowling Instituut Bilthoven
  'Wij helpen u omgaan met kanker. Maar ook uw gezin, partner en familie.'
  www.hdi.nl
• Toon Hermans Huis Amersfoort
  'Voor iedereen die te maken heeft met kanker. Wij bieden individuele ondersteuning, informatie en activiteiten om te kunnen werken aan het vinden van een nieuwe balans.'
  www.thha.nl
• Emoties-enzo, praktijk voor kinderen en volwassenen (Leidschendam)
  'Wij bieden begeleiding aan kinderen, jongeren en gezinnen bij echtscheiding, ziekte, dood en andere psychosociale problemen.'
  www.emoties-enzo.nl

Vindt u iets onduidelijk beschreven? Of ontbreekt er informatie? Dat horen wij graag. U kunt opmerkingen over de tekst doorgeven via [email protected]