Uitval van (een van) de evenwichtsorganen

Iedereen heeft twee evenwichtsorganen: in elk oor één. Uitval van (een van) de evenwichtsorganen kan op drie manieren gebeuren: 

• Plotse definitieve uitval; één of beide evenwichtsorganen vallen plotseling uit. De plotse uitval wordt vaak gevoeld als een aanval van duizeligheid. Als de aanval voorbij is, blijven andere klachten bestaan. Oorzaken zijn onder andere een ontsteking van het evenwichtsorgaan (neuritis vestibularis) of een uitschakeling van het evenwichtsorgaan om medische redenen. 
• Plotse terugkerende uitval; een evenwichtsorgaan valt met tussenpozen plotsklaps uit. Tijdens uitval is sprake van duizeligheid en tussen de uitvallen door treden andere klachten op. Het orgaan werkt na iedere uitval iets minder goed en valt uiteindelijk helemaal uit. Deze vorm van uitval wordt vaak gezien bij het syndroom van Ménière of bij migraine van het evenwichtsorgaan (vestibulaire migraine). 
• Geleidelijke uitval: het evenwichtsorgaan (of beide evenwichtsorganen) valt langzaam uit. Deze uitval gaat vaak onopgemerkt, totdat er klachten ontstaan van duizeligheid of uit balans zijn. Dit doet zich vooral voor bij bepaalde erfelijke aandoeningen. 

Bij uitval proberen uw hersenen het verlies op te vangen door bijvoorbeeld meer gebruik te maken van uw ogen, uw spieren en het gevoel in uw voeten. Het verlies kan echter nooit helemaal opgevangen worden. 

Als een evenwichtsorgaan niet meer goed werkt, kan dat veel klachten geven. Bij uitval van beide evenwichtsorganen zijn de klachten vaak groter dan als er maar één uitvalt. Welke klachten zich voordoen en in welke mate, wisselt per persoon. Mogelijke klachten zijn:

• problemen met het zien 
• problemen met balans 
• problemen met het verwerken van prikkels 
• problemen met geheugen, concentratie en vermoeidheid 
• psychische problemen zoals angsten en depressies

We lichten ze hieronder toe.

Problemen met het zien

Bij deze problemen is sprake van verlies van 'beeldstabilisatie'. Klachten kunnen zijn dat het beeld na snelle hoofdbewegingen (bijvoorbeeld bij de straat oversteken) lijkt na te komen of na-ijlt, dat u waziger ziet als u in beweging bent, dat de horizon lijkt te bewegen als u aan het lopen bent, of dat u zelfs stil moet staan om gezichten te herkennen of borden te kunnen lezen op straat. Dit komt doordat de evenwichtsorganen de ogen heel snel kunnen aansturen. Er is geen snellere aansturing naar de ogen dan vanuit de evenwichtsorganen. Op het moment dat u uw hoofd beweegt naar links, sturen de evenwichtsorganen uw ogen naar rechts. Zo kunt u tijdens een hoofdbeweging toch stabiel blijven zien. Bij uitval van uw evenwichtsorgaan (of evenwichtsorganen) is die aansturing naar uw ogen minder goed.

Problemen met uw balans

Klachten kunnen zijn dat u minder goed in balans bent, dat u een chronisch duizelig gevoel heeft of zelfs dat uw omgeving denkt dat u dronken bent terwijl u geen alcohol hebt gedronken. Vaak komt het voor dat patiënten voorzichtiger gaan lopen, bang zijn om te vallen en hun hoofd zo min mogelijk gaan bewegen omdat iedere hoofdbeweging meer last geeft. De evenwichtsorganen zijn belangrijk bij het behouden van uw balans. Op het moment dat ze niet meer goed werken, kunnen bovenstaande klachten ontstaan. Uw ogen kunnen een beetje helpen bij het beter houden van uw balans, maar in het donker kunnen ze minder goed hun werk doen. Hierdoor kunnen de klachten in het donker toenemen.

Problemen met het verwerken van prikkels

Hier spreken we ook wel van ‘visually induced vertigo' en 'hypersensitiviteit'. Klachten kunnen zijn dat u moeite krijgt met het verwerken van verschillende soorten prikkels. De meest bekende prikkels zijn drukke motieven op de vloer, snel bewegende beelden op televisie of computer, alle indrukken in een supermarkt (het ‘supermarkteffect’), drukke bewegingen op overvolle pleinen, de letters in een boek na langdurig lezen en tegemoetkomende auto’s op de snelweg. Ook gevoeligheid voor harde geluiden en tl-licht komt voor. Deze klachten worden veroorzaakt doordat uw hersenen proberen het evenwichtsverlies op te vangen door onder andere meer gevoelig te worden voor informatie van uw ogen en oren. Helaas wordt een aantal patiënten daardoor ook overgevoelig voor normale prikkels. 

Problemen met geheugen, concentratie en vermoeidheid 

Dit betreft zogenaamde 'cognitieve problemen'. Klachten kunnen zijn dat u meer moeite hebt gekregen met uw geheugen en concentratie tijdens dagelijkse bezigheden en dat u daar sneller moe van wordt. Dit komt doordat uw lichaam onbewust de hele dag bezig is met het opvangen van het verlies van evenwicht en het evenwichtssysteem sterk verbonden is met de gebieden in de hersenen die voor geheugen en concentratie zorgen. Hierdoor wordt op twee dingen tegelijk concentreren moeilijker. Dat kost veel energie en kan leiden tot vermoeidheid.

Psychische problemen 

Klachten kunnen zijn dat u minder goed in uw vel zit. Dit kan variëren van angsten tot depressieve gevoelens en het idee dat het leven zo niet meer kan. Evenwichtsklachten kunnen een grote impact hebben, bijvoorbeeld omdat sociale situaties, het huishouden en het werk moeilijk worden. 

De psychische klachten ontstaan niet alleen door de beperkingen die u ervaart. Het evenwichtssysteem is in de hersenen sterk verbonden met het gevoelssysteem waardoor evenwichtsklachten direct kunnen leiden tot psychische klachten en andersom. Bij sommige patiënten leidt dit tot een vicieuze cirkel: evenwichtsklachten leiden tot psychische klachten en de psychische klachten leiden weer tot toename van de evenwichtsklachten. Doordat het evenwichtssysteem sterk verbonden is met het gevoelssysteem, komen evenwichtsklachten vaker voor in periodes van stress of bij personen die altijd hoge eisen aan zichzelf stellen. 

Schade aan het evenwichtsorgaan kan heel soms vanzelf herstellen, maar dit gebeurt meestal niet. Er is nog geen oplossing gevonden om deze schade te herstellen. Er wordt wel veel onderzoek gedaan naar middelen om het te herstellen, zoals een kunstmatig evenwichtsorgaan. Dit vindt echter alleen nog maar in onderzoekssettings plaats. Het behandelen van de uitval is dus niet mogelijk. Er zijn wel wel veel mogelijkheden om de klachten te beperken en er mee om te gaan. Daarover leest u hieronder meer.

Als één of twee evenwichtsorganen niet goed meer werken, kunt u uw lichaam helpen met het opvangen van het verlies, maar daaraan zit een limiet. Als voorbeeld: een volledig blinde persoon kan het gehoor beter trainen, maar zal nooit meer kunnen zien. Bij evenwichtsuitval is het doel om uw ogen en de rest van uw lichaam in optimale conditie te brengen, zodat u minder last van de evenwichtsklachten heeft. 

Dit kan op verschillende manieren, eventueel in combinatie: 

1. Blijf zoveel mogelijk in beweging en ga vooral bewegingen niet vermijden. Hoe  meer u in beweging blijft, hoe beter het lichaam getraind wordt en hoe beter uw hersenen leren omgaan met het gebrek aan evenwichtsinformatie. 
2. Evenwichtsoefeningen bij de fysiotherapeut. U kunt met een fysiotherapeut aan de slag gaan om uw lichaam beter te trainen. Let goed op dat u een fysiotherapeut uitzoekt die ervaring heeft met evenwichtsklachten. Oefeningen die de fysiotherapeut met u kan uitvoeren zijn: Cawthorne-Cooksey oefeningen, blikstabilisatie-oefeningen, balanstraining en bewegingstherapie. U hoeft deze namen niet te onthouden, maar ze dienen als suggestie voor uw fysiotherapeut als daar een vraag over is. 
3. Tai-Chi of Qi-Gong bewegingsoefeningen. Dit zijn oude Oosterse bewegingsvormen waarvan bewezen is dat ze werken bij evenwichtsklachten. Deze oefeningen kunt u thuis uitvoeren (bijvoorbeeld door te kijken op internet) of bij een Tai-Chi-school bij u in de buurt. 
4. Evenwichtsrevalidatie bij een revalidatiecentrum. Bij evenwichtsrevalidatie wordt uitgebreid gekeken naar uw evenwichtsklachten. Dit is vaak een combinatie van fysiotherapie en psychotherapie. Hierbij wordt u niet opgenomen voor behandeling, maar komt u bijvoorbeeld voor een aantal weken twee keer per week naar het centrum toe. Een evenwichtsrevalidatiecentrum in de buurt van Utrecht is het militair revalidatiecentrum Aardenburg in Doorn. 

Uw hersenen proberen het evenwichtsverlies op te vangen door meer gevoeligheid te ontwikkelen voor informatie van uw andere zintuigen. Dit doen ze door hun ‘filters’ meer open te zetten voor informatie van bijvoorbeeld uw ogen en oren. Soms gaan de filters echter zo ver open, dat normale prikkels samen met het evenwichtsverlies leiden tot overgevoeligheid voor heel veel prikkels, dus ook normale prikkels. Op dat moment is de overprikkelbaarheid geen probleem meer van het evenwichtsorgaan, maar juist van de hersenen: de hersenen reageren te sterk op het evenwichtsverlies. Dit betekent dat de oplossing niet meer gezocht moet worden in het evenwichtsorgaan, maar in de hersenen: de filters moeten weer beter afgesteld worden. 

Er zijn nog geen mogelijkheden om de ‘filters’ in de hersenen met bijvoorbeeld een operatie beter te krijgen. Wel is het mogelijk om met therapie en/of medicatie in te grijpen.

1. Psychotherapie. Een psycholoog kan kijken hoe de hersenen getraind kunnen worden om de filters in de hersenen 'dichter' te krijgen. De meest gebruikte psychotherapie is cognitieve gedragstherapie. 
2. Psychiatrische begeleiding met medicatie. Een psychiater of uw huisarts kan medicijnen voorschrijven waardoor de filters in de hersenen wat minder open komen te staan. Vaak duurt het een tijdje voor effect van medicatie te bemerken is. Deze oplossing is dus gericht op de langere termijn. 
3. Evenwichtsrevalidatie bij een revalidatiecentrum (zie punt 4 hierboven). 
4. De hersenen ongevoelig maken voor prikkels (‘desensibilisatie’). Door het aanbieden van de prikkels waar u gevoelig voor bent, kunnen de hersenen uiteindelijk leren dat de filters minder ver open moeten staan. Daardoor wordt u minder gevoelig voor de prikkels. Dit expres aanbieden van de prikkels is slechts in enkele centra in Nederland mogelijk. Een centrum waar dit plaats kan vinden is het militair revalidatiecentrum Aardenburg in Doorn. Een start kunt u ook thuis al maken met behulp van YouTube: 
   Virtual reality
   Achtbaan
   Times Square, New York

Van de opties die hierboven genoemd zijn, schrikken patiënten soms. Zij zijn bang dat ze hiermee als 'gek' of 'psychiatrisch' worden bestempeld. Dat is onterecht: de overgevoeligheid voor prikkels is een probleem in de hersenen dat volledig los kan staan van een psychiatrisch probleem.

Het evenwichtssysteem is in de hersenen sterk verbonden met het gevoelssysteem. Het is dus logisch als er bij evenwichtsklachten ook psychische problemen mee gaan spelen. Als u merkt dat dit het geval is of uw behandelend arts kaart dit aan, laat daar dan goed naar kijken en de klachten zo nodig behandelen. Dit kan door een psycholoog of psychiater, afhankelijk van de ernst van uw klachten. Het is belangrijk om een psycholoog of psychiater te bezoeken die ervaring heeft met duizeligheidsklachten. Als u voor deze begeleiding in aanmerking komt, zijn er twee stappen: 

1. Diagnose stellen. U gaat naar een psycholoog of psychiater waar (vaak een eenmalig) gesprek plaatsvindt. Er wordt dan een diagnose gesteld en een voorstel voor behandeling gedaan. 
2. Behandelen. Als uit het eerste gesprek komt dat u in aanmerking komt voor behandeling, kunt u starten met behandeling. De meest voorkomende behandelingen zijn psychotherapie en psychiatrische begeleiding met medicatie (zoals boven al beschreven). 

De uitval van een evenwichtsorgaan herstelt maar in heel weinig gevallen. Dit betekent dat u permanente beperkingen kunt overhouden. Dit betekent echter niet dat u heel veel klachten hoeft te ervaren. Als u de behandeladviezen uit deze folder in acht neemt, kunt u de klachten beperken.

Als u na het lezen van deze folder nog vragen heeft, kunt u contact opnemen met de polikliniek Keel, Neus en Oorheelkunde. 

• bel voor vragen of een afspraak: 088 250 5026
• bekijk de wachttijden
• bekijk onze KNO-artsen

Vindt u iets onduidelijk beschreven? Of ontbreekt er informatie? Dat horen wij graag. U kunt opmerkingen over de tekst doorgeven via [email protected].