Voedingsadviezen bij levercirrose en ascites (Littekenweefsel op de lever en vochtophoping in de buik)

Wat is natrium

Natrium is een mineraal dat in het lichaam voorkomt en dat het lichaam nodig heeft. Natrium regelt de waterhuishouding in het lichaam. Natrium is een bestanddeel van ons keukenzout. De scheikundige naam voor keukenzout is natriumchloride (NaCl). Als u het advies krijgt minder zout te gebruiken, wordt eigenlijk bedoeld dat uw voeding minder natrium moet bevatten. Vroeger noemden we dit een ‘zoutloos of zoutarm’ dieet. Een betere term is echter ‘natriumbeperkt’ dieet.

Waarom een natriumbeperkt dieet?

Bij levercirrose ontstaat vaak een te hoge bloeddruk in de poortader (portale hypertensie). De poortader voert bloed uit de buikorganen (de maag, darmen, milt, en alvleesklier) af naar de lever. Vanuit de lever stroomt het bloed via de leverader naar het hart. Door de hoge druk in de poortader ontstaat een ophoping van vocht in de buikholte (ascites). 

Om de hoge bloeddruk in de poortader te behandelen en de vochtophoping in de buikholte te voorkomen, is het noodzakelijk om een natriumbeperkt dieet te volgen. Dit houdt in dat u per dag maximaal 2000 milligram (mg) natrium mag gebruiken. Dit staat gelijk aan 5 gram (g) zout. 

Bij een natriumbeperkt dieet wordt de voeding (in grote lijnen) als volgt aangepast. Dit kan in uw persoonlijke situatie afwijken:

Natrium zit van nature in vrijwel alle voedingsmiddelen. Zo bevatten aardappelen en groenten die zonder toevoeging van zout gekookt worden, toch een geringe hoeveelheid natrium. Aan veel voedingsmiddelen wordt door de fabrikant zout toegevoegd. Dit is vaak vanwege de smaak, maar zout heeft ook een conserverende werking waardoor voedingsmiddelen langer houdbaar zijn. Gemiddeld bevat de Nederlandse voeding 9 gram zout (=3600 mg natrium) per dag. 

Voedingsmiddelen die veel natrium bevatten

Onderstaande voedingsmiddelen bevatten veel natrium:

• kant-en-klaar maaltijden; 
• kant-en-klare sauzen en soepen; 
• bouillonblokjes; 
• ketjap (ook zoete); 
• strooiaroma (bijvoorbeeld Aromat); 
• vloeibare aroma (bijvoorbeeld Maggi); 
• vleeswaren (bijvoorbeeld rauwe ham en rookvlees); 
• kaas; 
• rookworst; 
• zuurkool; 
• hamburgers; 
• haring en bokking; 
• zoutjes en borrelnoten; 
• gefrituurde snacks.

Wist u dat...

• Zeezout net zoveel natrium bevat als gewoon keukenzout? Dit geldt ook voor bijvoorbeeld selderijzout, knoflookzout en uienzout. 
• De aanduiding ‘minder zout’ op de verpakking betekent dat het product 33% minder zout bevat dan het vergelijkbare product? 
• Een natriumbeperkt dieet wennen is? U moet als het ware de zoute smaak afwennen. Dit lukt het makkelijkst door consequent geen zout te gebruiken! Kruiden en specerijen zijn overigens prima vervangers om eten op smaak te brengen. 
• Natriumbeperkte voeding een eventuele vochtbeperking een stuk makkelijker maakt omdat u dan ook minder dorst krijgt?

Rekenen met natrium en zout

• U mag per dag maximaal 2000 milligram (mg) natrium gebruiken. Dit staat gelijk aan 5 gram (g) zout. 1000 mg (1 g) zout bevat 400 mg natrium (0,4 g). 
• Op etiketten van voedingsmiddelen staat vaak het zout of het natriumgehalte van het product. 
• Om de hoeveelheid zout per voedingsmiddel te berekenen, vermenigvuldigt u het natriumgehalte op de verpakking met 2,5. 

Rekenvoorbeeld
Een diepvriespizza van 400 gram bevat gemiddeld 0,6 gram natrium per 100 gram. Dat is  0,6 x 2,5 = 1,5 gram zout per 100 gram. 
De gehele pizza van 400 gram bevat 4 x 1,5 = 6 gram zout. 
Door één pizza te eten zou u dus al boven de maximale dagelijkse hoeveelheid van 5 gram zout zitten.

Kijk dus kritisch naar het natriumgehalte op de etiketten van producten. Vergelijk verschillende producten en kies voor het product met het minste natrium. Let op of de hoeveelheid natrium per 100 gram of per portie vermeld staat.

• Voeg geen keukenzout toe bij het bereiden van gerechten. 
• Neem geen gewone soep of bouillon. 
• Kies wat vaker voor zoet beleg als u gewend bent alleen kaas of vleeswaren op brood te doen. 
• Producten met één van de volgende aanduidingen mag u gebruiken: 
  • ‘natriumarm / zoutarm’; 
  • 'bestemd voor natriumarme / zoutarme diëten’ 
  • ‘zonder toevoeging van (keuken)zout bereid’
• Overleg met uw arts of diëtist  over het gebruik van dieetzout, mineraalzout of halvazout. 

Broodmaaltijden

Brood
Brood bevat natrium maar is onderdeel van onze dagvoeding. Gebruik liever geen natriumarm brood omdat daarin geen jodium voorkomt. Het lichaam heeft jodium nodig. Het is een belangrijke bouwsteen van het schildklierhormoon.

Smeersels
Margarine en halvarine bevatten maar een heel klein beetje natrium en zijn geschikt om bij de broodmaaltijd te gebruiken. Als u graag roomboter eet, kies dan voor de ongezouten variant. 

Vleeswaren
Veel vleeswaren bevatten veel natrium. Kies voor lichtgezouten vleeswaren zoals filet Americain, rosbief, licht gezouten rookvlees, fricandeau, kalkoenfilet en kipfilet. U kunt ook extra vlees (zonder zout) maken voor de warme maaltijd en dat de volgende dag op het brood eten.

Kaas
Kaas en smeerkaas bevatten veel natrium. Kies voor natriumarme kaas of voor kazen met minder zout, zoals Maaslander, Maasdammer, Milner, Emmentaler, Gruyère of eigen merken. Deze kazen bevatten ongeveer 25 - 35% minder zout dan ‘gewone’ kaas. Of kies voor Hüttenkäse. Aangemaakt met verse tuinkruiden is dit ook lekker op de boterham.

Zoet beleg
Vervang hartig beleg vaker door zoet beleg, zoals jam, honing, appelstroop, chocoladepasta, hagelslag, suiker en pindakaas. Denk ook aan fruit, kruiden of rauwkost op of bij uw brood: 

• Fruit, zoals aardbei, schijfjes appel of peer en plakjes banaan. 
• Verse kruiden/kiemgroenten, zoals bieslook, peterselie en tuinkers. 
• Rauwkost, zoals radijs, plakjes komkommer, tomaat en sla.

Let op: sandwichspread, Marmite en Tartex bevatten veel natrium.

De warme maaltijd

Kant-en-klaar maaltijden en afhaalmaaltijden 
Kant-en-klaar maaltijden uit de diepvries, vers uit het koelvak bij de supermarkt of de slager, worden meestal met (veel) zout bereid. Dit geldt ook voor afhaalmaaltijden van de Chinees, toko, pizzeria of snackbar. Ze passen dus niet in een natriumbeperkte voeding. 

Als u uw maaltijden bezorgd krijgt door een maaltijdservice, kunt u aangeven dat u deze zonder zout wilt. 

Kruidenmengels en smaakmakers
Kruidenmengsels, zoals gehaktkruiden en kipkruiden, bestaan meestal voor ruim de helft uit zout. Er zijn ook kruidenmengsels zonder zout in de handel, bijvoorbeeld van Verstegen. Ook andere smaakmakers, zoals bouillonblokjes, bouillonpoeders, vloeibare aroma, strooiaroma, mosterd, ketjap en sambal bevatten erg veel zout. Al deze producten zijn ook in natriumberperkte vorm te koop. U vindt ze in de 'dieethoek' van bijna iedere grote supermarkt.

Vlees, vis en vleesvervangers
Voorbereide producten (zoals gekruid, gemarineerd, gepaneerd en ingelegd in zuur) bevatten veel natrium. Voorbeelden hiervan zijn (rook)worst, hamburgers, slavinken, cordon bleu, gemarineerde drumsticks, schnitzels, gestoomde en gerookte vissoorten en visconserven. 
Kies voor de niet voorbereide vlees- en vissoorten en maak gebruik van natriumarme kruidenmixen of maak uw eigen kruidenmengsel. Gebruik een braadzak of wrijf het vlees van tevoren in met natriumarme mosterd. Of vraag uw slager naar natriumarme alternatieven. Als vleesvervangers kunt u het beste kiezen voor tahoe en tempé naturel. 

Groente
Voeg geen zout toe aan groente. Om de smaak van de groente zoveel mogelijk te behouden stoomt u de groente in een stoommandje/stoompan, kookt u de groente kort in weinig water of roerbakt u de groente in een beetje olie. Een salade of rauwkost maakt u klaar met een natriumarme dressing. Aan groente in pot en blik worden door de fabrikant zout toegevoegd. Er zijn echter ook natriumarme groente in pot en blik te koop. U vindt ze in de 'dieethoek' van de grote supermarkten. Op het etiket staat vermeld: 'natriumarm' of 'zonder toevoeging van keukenzout'. Diepvriesgroente zijn wel natriumarm, behalve als de fabrikant ze op smaak gebracht heeft zoals bij spinazie à la crème en rode kool met appeltjes. Bij de bereiding van zuurkool wordt veel zout gebruikt. U kunt beter natriumarme zuurkool in blik of pot kopen. Afspoelen heeft geen zin, want het zout is in de kool getrokken.

Aardappelen, pasta, rijst en peulvruchten
Aardappelen bevatten van nature weinig natrium, dat geldt ook voor diepvriesfrites. Dit geldt echter niet voor bewerkte aardappelproducten zoals rösti of aardappelkroketjes. Om aardappels meer smaak te geven, kunt u ze bakken of er stamppot of puree van maken. Zie ook het kopje ’Jus en sauzen’.
Rijst en gedroogde naturel pastasoorten bevatten geen natrium. Volkorenpasta heeft meer smaak dan de naturel pasta. U kunt ook een kruidenbuiltje meekoken als u rijst of pasta kookt. Peulvruchten uit pot en blik bevatten veel zout. U kunt beter gedroogde bonen gebruiken. Zet de bonen de avond van tevoren in de week.

Vetten
Margarine, vloeibare bak- en braadproducten en olie zijn geschikt om bij de warme maaltijd te gebruiken omdat ze weinig natrium bevatten. 

Jus en sauzen
Juspoeders bevatten veel natrium, net als sauzen uit pakjes, potjes en flessen. Als u vlees, kip of kalkoen bereidt in een (vloeibaar) bak- en braadproduct en tot slot een beetje water toevoegt, maakt u jus met weinig natrium. Voeg eventueel wat gewelde rozijnen, gehakte gember, een gesnipperd uitje, kruiden, specerijen, stukjes fruit of gehakte noten toe aan uw jus of saus. Er zijn ook natriumarme sauzen te koop. 

Soep
Een bord soep uit blik of pakje, of zelfgemaakt met bouillonblokjes, bevat veel natrium. U kunt zelf soep zonder zout maken met zelfgetrokken bouillon van vlees, kip of vis en kruiden zoals lavas (maggiplant), peterselie, selderij en peper. Groente met sterke smaken, zoals prei, selderij en ui, geven soep extra smaak. Er zijn ook natriumarme bouillonblokjes en soeppoeders te koop. 

Tussendoortjes

Fruit
Fruit bevat weinig natrium en kunt u dus gerust als tussendoortje eten. 

Dranken
De meeste dranken kunt u vrij gebruiken. Als u mineraalwater gebruikt, kies dan voor mineraalwater met minder dan 50 mg natrium per liter. Aan groentesap en tomatensap is extra natrium toegevoegd, en kunt u dus niet onbeperkt drinken. Overleg met uw diëtist over de toegestane hoeveelheid. Alcohol wordt bij levercirrose afgeraden omdat de lever extra veel moeite moet doen om alcohol goed af te breken.  

Zoet
Zoete snoepjes bevatten weinig natrium. Het eten van drop kan de bloeddruk wel verhogen omdat het (soms naast natrium) ook glycyrrhizine bevat. Dit geldt ook voor zoete drop, salmiakdrop, zoethout, Pottertjes en Wybertjes.  

Het natriumgehalte in koekjes, appeltaart of gevulde koeken is afhankelijk van het recept. Naar verhouding bevatten (kaneel)biscuitjes, Evergreen, Sultana en ontbijtkoek weinig natrium.  

Hartig
Hartige tussendoortjes bevatten veel natrium. Kies de ongezouten soorten, zoals ongezouten popcorn, pinda’s, noten of studentenhaver. Of kies een ander tussendoortje zoals dadels, gedroogde vijgen, rozijnen en rauwkost.

Bij levercirrose lukt het soms niet om voldoende te eten. Dit komt bijvoorbeeld door verminderde eetlust, misselijkheid, braken of vermoeidheid. U valt dan onbedoeld af en uw conditie en weerstand tegen infecties vermindert. Bij ziekte heeft het lichaam vaak juist een verhoogde behoefte aan eiwit, vitamines, mineralen en energie, zelfs als u lichamelijk minder actief bent. Door het gebruik van gezonde voeding met extra energie en eiwit, kan uw conditie verbeteren en kunt u zich beter voelen. Praktische informatie vindt u in de folder ‘Voedingsadviezen voor een eiwit- en energieverrijkte voeding’. 

Speciale aandachtspunten bij levercirrose 

Bij levercirrose gelden naast de algemene adviezen voor extra eiwit en extra energie in de voeding, de volgende adviezen:

• Verdeel de maaltijden over de hele dag. In plaats van de drie hoofdmaaltijden, kunt u beter zes tot acht keer per dag een kleine maaltijd gebruiken. 
• Eet een kleine maaltijd vlak voor het slapen gaan, bijvoorbeeld een sneetje brood of cracker met kaas of vleeswaren, een schaaltje zuivel of een stukje fruit met glas zuivel.  
• Eet zo snel mogelijk na het opstaan een goed ontbijt.

Vanwege een vochtophoping in de buikholte (ascites) mag u niet onbeperkt drinken. De arts heeft met u besproken hoeveel u mag drinken per dag. Hieronder vindt u een aantal tips.

Algemene tips

• Drink langzaam, geniet ervan. 
• Maak uw eigen verdeling van het vocht over de hele dag, met eventueel ook nog wat voor ’s nachts. 
• Let op uw natriumbeperking. Zout trekt vocht aan én geeft meer dorst. 
• Ook vla, (maaltijd)soep, yoghurt en pap tellen als vocht. 
• Neem een zuurtje, pepermunt of kauwgom als u een droge mond heeft. 
• Neem een ijsblokje om op te zuigen of laat deze langzaam in een glas ontdooien. Het houdt uw mond koud en vochtig en helpt voorkomen dat u een glas met vocht in één keer leeg drinkt.  
• Probeer medicijnen in te nemen met iets anders dan water, bijvoorbeeld een stukje brood of een eetlepel vla of appelmoes. Dit is minder vocht dan een heel glas water. 
• Zoete dranken lessen minder goed de dorst dan (koud) water, thee, zure melkproducten en zure vruchtensappen. 
• Verdeel fruit in partjes/stukjes. Als u dorst krijgt, kunt u een stukje nemen. 
• U mag één stuk fruit per dag vrij gebruiken. Wilt u meer fruit eten, dan rekent u 100 ml vocht voor één stuk fruit. 
• U mag één portie groente per dag vrij gebruiken (200 gram). Wilt u meer groente gebruiken, bijvoorbeeld komkommer of tomaat, reken dan 100 ml vocht voor 100 gram komkommer of één tomaat. 
• Meet uw kopjes/glazen na in een maatbeker. U weet dan precies hoeveel u binnen krijgt.  

Overzicht inhoudsmaten

Onderstaand een overzicht van het gemiddelde gewicht per inhoudsmaat:

1 kopje = 125 ml     
1 glas = 150 ml
1 wijnglas = 100 ml
1 sherryglas = 50 ml
1 borrelglas = 35 ml
1 longdrinkglas = 200 ml
1 mok = 200 ml
1 beker = 150 ml
1 diep bord soep = 250 ml
1 soepkop = 200 ml 
1 klein ijsklontje = 15 ml 

Met vragen of problemen over uw voeding kunt u contact opnemen met uw dietist. Het telefoonnummer vindt u onder het kopje 'Telefoonnummers'. 

Afdeling Diëtetiek
088 250 6412

Vindt u iets onduidelijk beschreven? Of ontbreekt er informatie? Dat horen wij graag. U kunt opmerkingen over de tekst doorgeven via [email protected]